Hugur og hönd - 01.06.2004, Blaðsíða 34

Hugleiðingar um alþýðulist-
innblástur og reynsla
Viðtal við Níels Hafstein, forstöðumann
Safnasafnsins - Alþýðulistarsafns Islands,
en þau Magnhildur Sigurðardóttir stofn-
uðu það 17. febrúar 1995. Safnasafnið
stendur við hringveginn, 12 km norðan
Akureyrar, við afleggjarann niður á
Svalbarðseyri.
Hvað er alþýðulist?
Orðið alþýðulist er augljóslega búið til
í varnarskyni, til að vernda eitthvað sem
var talið betra en annað. Tökum dæmi
úr bókmenntum. Þar voru menn annars
vegar nefndir skáld, og hins vegar hag-
yrðingar, en síðan kallaðir alþýðuskáld í
bókmenntasögu Sigurðar Nordals og
víðar. Glöggt dæmi um þennan ójöfnuð
er staða samtímamannanna Bjarna
Thorarensen og Hjálmars Jónssonar frá
Bólu, annar var amtmaður en hinn kot-
karl og þó eru viðfangsefni þeirra svipaðs
eðlis og snerta kjarna sálarinnar. Það sem
skilur á milli er einfalt: Bjarni sá hlutina
úr fjarlægð valdakerfisins en Hjálmar úr
nálægð vistarbandsins.
Þar var tekist á um hagsmuni?
Já, aðgreiningin er tæki til að viðhalda
ástandi eða ákveðinni fjarlægð milli
manna. Áður fyrr gat slík aðgreining ver-
ið reist á sæmdargildum, lærdómi og
áliti, stöðu innan samfélags, fjármálum
og ættartengslum, rökstudd í ljóma
fortíðarinnar, höfðingjaveldinu og Is-
lendingasögunum. Þá voru náttúrulega
miklu skarpari skil á milli stétta, einkum
húsbænda og hjúa.
Er hið sama upp á teningnum núna?
Röksemdirnar eru aðrar og settar fram
af veikari mætti, vegna þess að grund-
völlurinn er brostinn. Menn hafa ekki
jafnglögg viðmið og áður og leita því
efdr vísbendingum á röngum stöðum.
Sumir segja að alþýðulist standi undan-
tekningarlaust utan við stefnur og stíla,
að alþýðulistarfólk sé skrýtið og sér-
kennilegt og falli ekki inn í rammann, að
verk þess séu ófrumleg og illa gerð. En
þessir menn átta sig ekki á því að
straumar eru undirliggjandi og sækja sér
lífsmagn í ólíklegustu pláss. Á fyrstu
áratugum liðinnar aldar hrifust margir
listamenn í Evrópu svo af táknmyndum
Afríkubúa, list þeirra og handverki, að
þeir tóku traustataki allt sem þeir gátu,
stældu það og skrumskældu, en áttuðu
sig fæstir á því sem lá að baki, alda-
gömlum gildum samfélags, innviðum
þess og þróun, trúarhefðum, siðum, inn-
sæi og tilfinningum. En til að svara
fyrstu spurningunni, hvað sé alþýðulist,
þá get ég sagt þér, að hún er sköpuð af
nauðsyn, lýsir ákveðnum stað eða hug-
hrifum og er viðbragð við reynslu.
Myndlist almennt skipti ég í 16 flokka,
Hringferil myndlistar, og er alþýðulistin
í þeim sem ég nefni: Speki, Sýnir, Við-
bragð, Frásögn, Ihald, Sakleysi, Skreyti,
Þjóðrækni, Listlíki og Föndur og hefur
hver gerð ákveðið inntak og yfirbragð
sem kallast á við alþjóðlegar skilgreining-
ar, svo stutt sem þær ná.
Geturðu sagt nánar frá þessum hring-
ferli?
Já, ég skal fara fljótt yfir sögu, og í
sömu röð og áðan: SPEKI kalla ég gervi-
vísindi með sýndarrökum, hjáfræði og
sérvisku; SYNIR koma fram vegna
neyslu vímuefna eða bágrar geðheilsu;
VTÐBRAGÐ er andsvar við áreiti, ein-
elti og höfnun, ofbeldi, einangrun og
fangelsun, fíkn, uppsögn, meiðslum og
veikindum, missi og sorg; FRASOGN er
innihald mynda sem varðveita andblæ
hins liðna, verklag, örnefni, sagnir,
ævintýri, leiki og ferðalög; IHALD kall-
ast þær myndir sem styðjast við úrelt
skipulag og tákngildi í kyrrstæðum sam-
félögum, lokuðum klúbbum og hefðar-
kerfi; SAKLEYSI er aðalsmerki bernskr-
ar myndgerðar sem er sjálfsprottin og
hispurslaus, ætíð án beinnar frásagnar;
SKREYTI er hylling til gleðinnar, með
fjörmiklum formum og tákngervingum,
sveigð, hraðvirk og sláandi; ÞJÓÐ-
RÆKNI er rómantísk sýn á land og fólk
með nálgun sem getur leitt til væminnar
verndartilfinningar; LISTLIKI er gliðn-
un formsins, aragrúi smáatriða og of-
hlæði, jafnvel úrkynjun þegar handverk-
ið ber innihaidið ofurliði; og FÖNDUR
34 HUGUR OG HÖND 2004