Bændablaðið - 30.11.2017, Blaðsíða 22

22 Bændablaðið | Fimmtudagur 30. nóvember 2017
Smábátar gegna mikilvægu
hlutverki í íslenskum sjávar­
útvegi. Þeir skila á land stórum
hluta aflaverðmætis í helstu
nytjategundum og sjá fiskvinnslu
víða um land fyrir hráefni. Margt
smátt gerir eitt stórt en hið smáa
á þó undir högg að sækja vegna
samþjöppunar veiðiheimilda.
Innan sjávarútvegsins eru tvö
aðskilin fiskveiðikerfi, aflamarkið
og krókaaflamarkið, stundum nefnd
stóra og litla kerfið. Aflamarkið var
sett á laggirnar þegar kvótakerfið
svonefnda var innleitt fyrir skip og
báta árið 1984. Kvótakerfið festist í
sessi í núverandi mynd upp úr 1990
og þá var frjáls sala og leiga á kvóta
heimiluð.
Smábátaútgerðin var lengi
vel utan kvótakerfisins. Árið
1991 rann fjöldi smábáta sem
voru 6 brúttótonn og stærri inn í
kerfið. Hluti minni báta, þeir sem
stunduðu netaveiðar en voru undir
6 brúttótonnum, völdu að fara inn
í aflamarkið það ár. Fengu allir
þessi bátar nafnið „smábátar með
aflamark“ innan kerfisins.
Stjórn á veiðum annarra
smábáta, svonefndra krókabáta,
var með ýmsu móti og tók miklum
breytingum. Í meginatriðum ríkti
það fyrirkomulag að handfærabátar
máttu veiða í ákveðinn fjölda daga
en línubátar höfðu hámarksheimild
í þorski en veiðar á öðrum helstu
tegundum, svo sem ýsu og steinbít,
voru frjálsar. Þorskaflahámarkinu
var síðan breytt í krókaaflamark
árið 2001 og dagabátar voru
skikkaðir inn í krókaaflamarkið
árið 2004. Þar með hafði endanlega
verið búið til nýtt kvótakerfi fyrir
smábáta undir 6 brúttótonnum.
Eingöngu krókar og þak á kvóta
Í krókaaflamarkinu eru strangar
takmarkanir varðandi veiðarfæri
eins og nafn þess bendir til.
Aðeins má veiða kvótabundinn
botnfisk á handfæri eða línu en
netaveiðar eru bannaðar. Kvótinn er
í meginatriðum bundinn við fjórar
fisktegundir, þorsk, ýsu, steinbít
og ufsa. Þá er krókaflamarkið
lokað þannig að ekki má selja eða
leigja úr því upp í stóra kerfið.
Var þetta gert til að stærri útgerðir
ættu ekki kost á því að kaupa upp
aflaheimildir litlu bátanna. Það
hafði einmitt gerst þegar smábátar
yfir 6 brúttótonn fóru í aflamarkið
1991. Þá voru 1.040 smábátar með
aflamark skráðir í stóra kerfinu
en smábátar með aflamark voru
aðeins 61 nú í haust í upphafi nýs
fiskveiðiárs!
Viðskipti með kvóta innan litla
kerfisins er frjáls en þó er þak sett
á stærð útgerða smábáta. Hver
útgerð má ekki eiga meira en 5%
af heildarkvóta í krókaaflamarki.
Veiðar utan kvóta
Fyrir utan veiðar á kvótabundnum
tegundum taka smábátar þátt í
fjölbreyttum veiðum sem eru háðar
sérleyfum og þar eru reyndar ýmis
veiðarfæri notuð. Fyrir það fyrsta
má nefna grásleppuveiðar sem
smábátar hafa stundað með sóma
í áratugi og skapað mikil verðmæti
ár hvert.
Árið 2009 var komið á nýju kerfi
fyrir handfærabáta, svokölluðum
strandveiðum. Að hluta til taka
krókaaflamarksbátar þátt í því kerfi
fyrir utan fjölda kvótalausra báta.
Þá veiða smábátar makríl á
handfæri. Í fyrstu voru þær veiðar
frjálsar en nú hefur úthlutun
verið bundin við aflareynslu að
langstærstum hluta.
Loks má nefna ýmsar aðrar
veiðar smábáta sem stundaðar eru
í litlum mæli, svo sem veiðar á
beitukóngi, sæbjúgum, ígulkerum,
krabba og síld.
Margt sem drýgir kvótann
Aflaheimildir smábáta byggjast
aðallega á kvótum sem þeir fá
úthlutað í upphafi fiskveiðiárs.
Auk þess geta þeir drýgt kvótann
með ýmsum hætti. Fyrst skal nefna
strandveiðar, sem áður er getið.
Ýmsir smábátar fá einnig úthlutað
byggðakvóta og loks njóta margir
þeirra línuívilnunar. Hún felst í því
að allt að 20% af afla dagróðrarbáta
á línuveiðum, sem láta beita fyrir sig
í landi að öllu leyti eða hluta til, eru
ekki dregin frá kvóta við löndun.
Þótt stóra og litla kerfið séu
aðskilin er þó sú undantekning á
þeirri reglu að smábátar geta leigt
til sín heimildir úr stóra kerfinu. Í
gegnum árin hafa smábátar leigt
töluvert af heimildum í ýsu úr stóra
kerfinu.
Um 17% af botnfiskafla og tæp
48% af steinbítsafla
Lítum nú nánar á mikilvægi
smábáta. Á síðasta fiskveiðiári,
frá 1. september 2016 til 31. ágúst
2017, veiddu íslensk skip alls
rúmlega 1,1 milljón tonna og þar
af veiddu smábátar rúm 88 þúsund
tonn, eða tæp 8% af heildinni.
Ef aðeins er horft á kvótabundnar
botnfisktegundir þá er mikilvægi
smábáta hlutfallslega meira. Alls
bárust á land tæp 432 þúsund tonn
af botnfiski á fiskveiðiárinu. Þar af
veiddu smábátar um 74 þúsund tonn
og 17% af heildinni. Stærsti hluti
þess afla veiddist í krókaaflamarki,
tæp 57 þúsund tonn, strandveiðar
skiluðu um 9.800 tonnum en
smábátar með aflamark, (smábátarir
sem eftir eru í stóra kerfinu) veiddu
aðeins um 6.900 tonn.
Þar fyrir utan veiddu smábátar
um 4.500 tonn af grásleppu sem gáfu
8.650 tunnur af grásleppuhrognum.
Makrílveiðin á handfæri í sumar
nam 4.800 tonnum.
Alls veiddu smábátar um
55 þúsund tonn af þorski sem
jafngildir 23,5% af þorskveiði í
íslenskri lögsögu. Þeir veiddu um
9.860 tonn af ýsu sem er 27,5%
af heild. Smábátar eru sérstaklega
afkastamiklir við veiðar á steinbít.
Þeir veiddu 3.566 tonn af þeirri
fisktegund á síðasta fiskveiðiári sem
er 47,5% af steinbítsveiði allra skipa.
Tíu stærstu með 38%
Eins og í stóra kerfinu hefur orðið
sú þróun í krókaaflamarki að
aflaheimildir hafa færst á færri
hendur. Nú er svo komið að 50
stærstu smábátaútgerðirnar eiga
samanlagt um 83% af kvóta í
krókaaflamarki. Þá eiga 10 stærstu
útgerðirnar um 38% af kvótanum.
Samhliða þessu hefur bátum sem fá
úthlutað krókaaflamarki fækkað úr
354 bátum í upphafi fiskveiðiársins
2013/2014 niður í 258 báta haustið
2017.
Þessi þróun hófst strax og
krókaaflamark með framseljanlegum
aflaheimildum var tekið upp árið
2001. Samþjöppun jókst enn frekar
þegar heimilað var að stækka
smábáta. Í upphafi var hámarksstærð
krókabáta 6 brúttótonn, ári eftir að
krókaaflamark kom á voru mörkin
færð upp í 15 brúttótonn og loks í
30 brúttótonn árið 2013.
Stærri bátar kalla á meiri
aflaheimildir til að þeir hafa verkefni
allt árið. Nú er svo komið að stærstu
smábátarnir veiða jafnmikið og litlir
vertíðarbátar gerðu í gamla daga.
Þess má geta að fiskveiðiárið 2002 til
2003 var aflahæsti smábáturinn með
850 tonna afla sem þótti algert met
á sínum tíma. Á nýliðnu fiskveiðiári
var aflahæsti báturinn, Sandfell SU,
með rúm 1.900 tonn samkvæmt
tölum frá fiskveiðivefnum aflafrettir.
is.
Einyrkinn á undir högg að sækja
Hér áður fyrr var tillukarlinn einyrki
sem reri einn á báti sínum eða við
annan mann og var kóngur í ríki sínu.
Nú er þetta breytt að miklu leyti og
einyrkinn í smábátaútgerð á undir
högg að sækja. Smábátasjómenn
eru launþegar í vaxandi mæli og
í áhöfn stærstu bátanna eru allt
að fjórir menn í hverjum róðri og
skiptiáhöfn að hluta til eða öllu leyti
enda stíft róið.
Samhliða því sem kvótinn
hefur færst á færri hendur hefur
útgerðarmaðurinn gjarnan farið í
land til að sinna auknum umsvifum.
Þeir smábátaeigendur, sem hafa
keypt mikinn kvóta og fengið sér
stærri báta, reka margir hverjir einnig
fiskvinnslu og hafa tugi manna í
vinnu.
Ennfremur hafa fáeinar
kvótasterkar útgerðir í stóra kerfinu
haslað sér völl í litla kerfinu. Þær
hafa keypt útgerðarfélög smábáta
og gera nú út nokkra af kvótahæstu
krókaaflamarksbátunum.
Margt smátt gerir eitt stórt
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
HLUNNINDI&VEIÐI
Sjávarútvegsráðuneyti hefur
úthlutað 14.261 þorskígildis­
tonnum í sértækan og almennan
byggðakvóta. Almennur
byggðakvóti fiskveiðiárið
2017/2018 eykst um tæp 42%
en sértækur byggðakvóti
Byggðastofnunar um 12%.
Samkvæmt lögum um stjórn
fiskveiða er 5,3% af heildarafla
í hverri fisktegund dregið af
leyfilegum heildarafla og varið til
ýmissa tímabundinna ráðstafana til
að auka byggðafestu.
Sértækur byggðakvóti
Byggðastofnunar eykst um
701 tonn frá fyrra fiskveiðiári
og er 6.335 tonn fiskveiðiárið
2017/2018. Stefna stjórnvalda
undanfarin ár hefur verið að auka
vægi sértæks byggðakvóta enda
hefur hann almennt reynst vel sem
byggðafestuaðgerð.
Almennur byggðakvóti
fiskveiðiárið 2017/2018 nemur
alls 7.926 tonnum, sem eru 6.226
þorskígildistonn. Byggðakvótinn
eykst um 1.828 þorskígildistonn
frá fyrra fiskveiðiári, sem er
aukning uppá tæplega 42%. Alls
er byggðakvóta úthlutað til 32
sveitarfélags og í þeim fengu 46
byggðarlög úthlutun.
Hámarksúthlutun til byggðarlags
er 300 þorskígildistonn og fá
sex byggðarlög það hámark.
Lágmarksúthlutun er 15
þorskígildistonn, eigi byggðarlag
á annað borð rétt til úthlutunar, og
fá 3 byggðarlög þá úthlutun. /VH
Fiskveiðar:
Aukning við úthlutun almenns
og sértæks byggðakvóta
Höfnin í Norðurfirði.
Færeyskir línubátar hafa á tíu
fyrstu mánuðum ársins veitt
5.386 tonn af bolfiski í íslenskri
lögsögu. Þetta er aðeins meiri afli
en í fyrra sem var 5.230 tonn.
Norskir bátar veiddu 567 tonn
af bolfiski á yfirstandandi vertíð.
Þorskaflinn er orðinn 2.268
tonn, samkvæmt því sem segir á vef
Fiskistofu, en á sama tíma í fyrra
var hann 1.678 tonn. Heimildir
færeyskra skipa til þorskveiða
innan íslenskrar lögsögu er nú
2.400 tonn. Færeysku skipin hafa
því nýtt 94,5% af aflaheimildum í
þorski á yfirstandandi ári. Af öðrum
tegundum má nefna að færeyskir
bátar veiddu 1.292 tonn af ýsu og
828 tonn af löngu á árinu.
Aflahæsti færeyski báturinn í
bolfiski á yfirstandandi vertíð er
Klakkur með 762 tonn og því næst
Eivind með 671 tonn en alls hafa
þrettán færeyskir línubátar komið
til veiða í íslenskri landhelgi á
árinu.
Loðnuafli færeyskra skipa á
árinu er 15.021 tonn.
Norskir bátar veiddu 567 tonn af
bolfiski á yfirstandandi vertíð, þar
af 244 tonn af löngu og 216 tonn.
Af keilu. Loðnuafli norskra skipa er
60.382 tonn. Þá veiddu grænlensk
skip 27.368 tonn af loðnu. /VH
Afli erlendra skipa
í íslenskri lögsögu
Þorskafli Færeyinga í íslenskri lögsögu var 2.268 tonn fyrstu tíu mánuði
ársins, samkvæmt því sem segir á vef Fiskistofu. Mynd / VH.
Í Stykkishólmi gegnir útgerð smábáta mikilvægu hlutverki eins og í öðrum útgerðarbæjum. Mynd / HKr.