Spássían - 2011, Blaðsíða 20

20
Þetta er hráefnið í ákveðna tegund geimsagna sem spruttu um
miðbik 20. aldar upp úr hugmyndum um svokölluð kynslóðaskip sem
ferðuðust til annarra sólkerfa. Slíkar sögur byggja þó ekki bara á
framtíðarsýn því þær sækja minni sín langt aftur í bókmenntasöguna.
Á VIT HINS ÓÞEKKTA
Edward James segir að „hið ótrúlega ferðalag“ sé líklega eitt
elsta minnið sem vísindaskáldskapurinn nýtir sér. Ferðasögur um
uppgötvun nýrra staða og framandi samfélaga voru afar vinsælar á
tímum uppgötvana Kristófers Kólumbusar. Slíkar sagnir urðu smám
saman að sérstakri bókmenntagrein, „ímyndaða ferðalaginu“, en
meðal þeirra frægustu eru Ferðir Gúllivers eftir Jonathan Swift.1
Sögurnar vísuðu til ríkjandi hugmynda um að í heiminum leyndust
enn margar óuppgötvaðar furður og þar sem ímyndaða ferðalagið
var ekki bundið við heiminn eins og fólk þekkti hann urðu lýsingarnar
oft afar ævintýralegar. Ímyndaða ferðalagið hentaði einnig vel
fyrir útópísk skrif um hið fullkomna mannlega samfélag. Má í því
samhengi nefna bók Kristmanns Guðmundssonar um plánetuna Laí,
sem er talin ein af fyrstu íslensku vísindaskáldsögunum.2
Greinin blómstraði áfram á 19. öld, m.a. í skrifum Jules Vernes, en
sagan af ótrúlega ferðalaginu tengist sterkt framfara- og tæknihyggju,
sem og nýlendustefnunni; þeirri hugmynd að mannkynið (a.m.k.
Evrópubúar og seinna Bandaríkjamenn) sé í óstöðvandi framrás, að
hugvitið leiði okkur sífellt á nýja staði og til fleiri landvinninga.
Ótrúlegu ferðalögin beindust meir og meir út í geiminn, því
Evrópubúar náðu smám saman að kortleggja alla jörðina. Tunglið,
Mars og Venus höfðu reyndar lengi verið vinsæl sögusvið furðuferða,
en tækni á borð við geimskip kom þá alls ekki alltaf við sögu; persónur
drukku seyði sem gerðu þeim kleift að ferðast um í astrallíkömum,
flugu í anda milli hliðstæðra heima eða upplifðu tilveru á öðrum
plánetum í eins konar transi.
Edward James segir að Jules Verne og H.G. Wells séu almennt
taldir frumkvöðlar sagna um ímyndað ferðalag út fyrir sólkerfið sem
byggi á vísindalegum grunni. Hins vegar hafi hugmyndin verið orðin
mjög þekkt á þeirra tíð. Árið 1880 hafi Percy Greg til dæmis skrifað
Across the Zodiac þar sem söguhetjan byggir geimskip og tekur með
sér plöntur til að framleiða súrefni.3
ÖRKIN HANS NÓA
Snemma á 20. öld veltu menn því fyrir
sér hvort hægt væri að byggja eins
konar gerviveraldir úti í geimnum, til
dæmis á sporbaug um sólu, þar sem
heilu samfélögin gætu búið. Þessar
veraldir mætti jafnvel útbúa sem skip
og senda af stað í könnunarleiðangra
til annarra sólkerfa. Slíkar ferðir
myndu taka nokkrar aldir og skipin
yrðu því hálfgerðar arkir með
sendiherra mannkyns um borð. Þær
gætu jafnvel, eins og í syndaflóðinu,
verið síðasta von mannkyns þegar
sólin kulnar og sólkerfið deyr. Um
miðbik síðustu aldar hafði hugmyndin
um geimarkir verið útfærð á fjölmarga vegu, en oft er talað um að
fyrsta alvöru kynslóðaskipið hafi birst í sögu Dons Wilcox frá 1940,
„The Voyage That Lasted 600 Years“. Strax ári síðar, í sögunum
„Universe” og „Common Sense”, setti Robert Heinlein fram þá
hugmynd að áhöfn á slíku skipi gæti gleymt markmiði ferðarinnar
og talið jörðina ekki annað en mýtu. Þessi hugmynd hefur síðan þá
verið endurunninn í fjölda bóka, kvikmynda og sjónvarpsþátta. Víst
er að ævilöng dvöl í einangruðum gerviheimi með takmörkuðum
fjölda fólks hlýtur að hafa undarleg áhrif á einstaklinga. Það er því
ekki skrítið að geðveiki er áleitið þema í sögum af kynslóðaskipum.
VITFIRRT FERÐ
Dæmi um það er skipstjórinn í bókinni The Dark Beyond the Stars,
eftir Frank M. Robinson, sem minnir á brjálaða skipstjórann Ahab í
sögu Hermans Melvilles um Moby Dick. Hann leiðir áhöfnina áfram í
endalausri leit að merkjum um annað líf, jafnvel út úr Vetrarbrautinni
okkar og inn í hið djúpa myrkur milli stjörnuþoka. Svipaðar aðstæður
ríkja í bók Richards Pauls Russos, Ship of Fools. Eins og í sögunni af
hvíta hvalnum má lesa táknræna merkingu úr ferðalaginu og mikið
er um trúarlegar skírskotanir. Titill Russos vísar í algengt minni um
Fley fáránleikans, sem Baselbúinn Sebastian Brant var einna fyrstur
til að festa á blað. Í söguljóði hans frá 1494 segir frá sjóferðalagi þar
sem áfangastaðurinn er paradís fíflanna. Ljóð Brants var háðsádeila á
samtímann en sögur sem þessar, af skipum þar sem fífl og vitfirringar
eru við stjórnvölinn og áfangastaðurinn óljós, eru oftar en ekki
allegóría fyrir undarlega tilveru okkar hér á jörðinni: Alein þjótum
við um myrkan alheim, án nokkurra vísbendinga um það hvaðan við
komum, hvert við stefnum og hvort einhvern tíma var tilgangur með
þessu öllu saman.
1 James, Edward, Science Fiction in the 20th Century, Oxford, Oxford
University Press, 1994, 13-14.
2 Sjá grein Ástu Kristínar Benediktsdóttur framar í þessu blaði.
3 James, 16-17.
Forngrikkjar á leið til stjarnanna
Lúkíanos frá Samosata var grískur satíristi sem var uppi á
2. öld e.kr. Hann samdi frásögn af ævintýralegu ferðalagi
til tunglsins í ýkjusagnastíl, sem hann nefndi Sönn saga. Í
verkinu bera vatnsstrokkar og vindar grískt skip til tunglsins.
Þar hitta jarðnesku ferðalangarnir fyrir framandlega
tunglbúa sem bera til dæmis á sér gervikynfæri; hinir ríku
kynfæri úr fílabeini en hinir fátæku úr viði. Freistandi er að
velta því upp hvort Lúkíanos sé þá sá fyrsti sem skrifar um
sæborgir, en orðið sæborg notar bókmenntafræðingurinn
Úlfhildur Dagsdóttir yfir mannslíkama sem átt hefur verið
við með aðstoð tækninnar. Tunglbúar Lúkíanosar eiga
í stríði við sólarbúa um nýlenduna Júpíter en neyðast að
lokum til að gefast upp. Í friðarsáttmála ákveða báðir
aðilar að stofna nýlendur á Morgunstjörnunni, Venusi.
Ferðalangarnir sigla skipi sínu þangað en stefna síðan á
dýrahringinn þar sem þeir finna margvíslega heima og
hinar undarlegustu þjóðir.
Týnd í
geimnum
Eftir Auði Aðalsteinsdóttur
Langt úti í myrkum óravíddum geimsins svífur löngu gleymt
stálflykki í átt að ókunnum áfangastað. Um borð hafa margar
kynslóðir manna fæðst og dáið, í aldaraðir. Enginn man
lengur hvert förinni er heitið og jafnvel ekki hvar ýtt var úr
vör. Nema ef til vill skipstjórinn, sem er löngu genginn af
vitinu og staðráðinn í því að hvika hvergi í tryllingslegri leit
að einhverju sem er þarna úti.Mynd eftir John Harris prýðir kápu The Dark Beyond the Stars.
Hieronymus Bosch málaði Das
Narrenschiff eða Fíflaskipið
undir lok 15. aldar.