Spássían - 2011, Blaðsíða 22

22
samtímalist þótt áhrifa þeirra gæti enn. Skilgreiningin „klassísk
myndlist“ gæti vísað til ákveðinnar aðferðar eða tækni í
myndrænni framsetningu fremur en eins tiltekins tímabil. Slík
myndlist er reyndar oft kölluð akademísk, en aðferð hennar
birtist í rýmisskipun á fleti málverksins eins og hún er sett fram
í teikningu sem sumir telja að sé hin „eina rétta“ teikning. Hér
er að sjálfsögðu átt við framsetningu sem byggir á evklíðskri
rúmfræði en hún er undirstaða allrar þrívíddarteikningar.
Rúmfræði Evklíðs, sem var forn-grískur stærðfræðingur og uppi
á 3. öld fyrir Krist, sést ekki í myndlist miðalda en var endurvakin
í málverki Endurreisnarinnar, þar sem lögð var áhersla á að
skapa blekkingu rúmfræðilegrar dýptar á tvívíðum fleti. Aðferðin
endurspeglar ákveðna sýn á veruleikann sem miðast við horft sé
á mynd málverksins frá tilteknu sjónarhorni.
Um svipað leyti og myndlistarmenn tileinkuðu sér evklíðska
rúmfræði og anatómíska teikningu byggða á „réttri“
líkamsbyggingu mannsins áttu sér stað ýmsar breytingar á
nótnaskrift. Hún hafði verið óstöðug og persónuleg en fór að
leita í átt að stöðugleika þegar kom fram á 17. öld. Áfram ríkti
þó ákveðið frelsi í framsetningu sem bauð einnig upp á frelsi
til túlkunar í flutningi tónlistarinnar sem tónskáldið sjálft tók
gjarnan þátt í. Segja má að tvennt hafi haft afgerandi áhrif á
stöðlun nótnaskriftarinnar; tilkoma prentvélar Gutenbergs á 15.
öld, þótt áhrifa hennar á fastmótun tákna hafi ekki farið að gæta
að ráði fyrr en undir lok 17. aldar,1 og krafan um höfundarrétt
tónskáldsins að verkinu sem varð hávær þegar líða tók á 18.
öldina.2 Um sama leyti fóru tónskáldin að draga sig í hlé frá
flutningnum, en sú fjarlægð mótaði afstöðu þeirra til flytjandans.
Breytingin fólst aðallega í því að tónskáldin fóru að gera kröfu
um nákvæmni í flutningi þar sem tónlistarfólki var ætlað að
fylgja fyrirmælum tónskáldsins út í ystu æstar. Dæmi um þetta er
afstaða Stravinskys sem ætlaðist til þess að tónlist hans væri lesin
og flutt, en ekki túlkuð.3
STRÖNG FYRIRMÆLI OG OPIN TÓNVERK
Nótnaskrift og tónfræði var orðin fastmótuð á 18. öld þótt ekki
hafi verið talað um klassíska tónlist fyrr en á 19. öldinni. Þá var
tónfræðin orðin að hefð sem nú þykir sjálfsögð og eðlileg svo
jaðrar við að litið sé á hana sem náttúrulögmál. Þessi tónfræði
er undirstaða allrar tónlistarmenntunar, rétt eins og evklíðsk
rúmfræði er undirstaða rúmfræðikennslu í grunnskóla.
Rúmfræði Evklíðs er enda ennþá talin rétt í grundvallaratriðum
þótt sýnt hafi verið fram á að hún sé takmörkuð.4 Á sama hátt
mætti halda því fram að hvorki tónfræði né fjarvíddarteikning
klassíska tímabilsins sé röng og þess vegna eigi hvoru tveggja
fullan rétt á sér. En þrívídd getur ekki gert grein fyrir óevklíðskum
víddum og afstæði skynjunar hreyfingar og þess vegna hafa
myndlistarmenn ekki séð ástæðu til að halda tryggð við hana. Á
sama hátt má segja að klassísk tónfræði nái ekki að tjá fagurfræði
þess hljóðheims sem tónskáld í upphafi 21. aldarinnar fást við að
skapa.
Upphaf 20. aldar einkenndist ekki aðeins af nýjum vísindum
sem kollvörpuðu fyrri hugmyndum um tíma og rúm, heldur varð
mikið umrót í öllum listgreinum sem birtist með mismunandi
hætti í myndlist, bókmenntum og tónlist. Gerðar voru róttækar
breytingar á viðtekinni framsetningu sem flestum þótti sjálfsögð
og þykir jafnvel enn. Það er alltaf vafasamt að tileinka róttækar
breytingar á tilteknu sviði ákveðnum einstaklingum þar sem slíkt
varpar hulu á margslungna þræði áhrifa. Þó verður ekki horft
framhjá því að kollsteypan sem varð í heimi listanna kristallast vel
í verkum myndlistarmannsins Marcel Duchamp, rithöfundarins
James Joyce og tónskáldsins John Cage sem átti náið samstarf
við dansarann og danshöfundinn Merce Cunningham. Ef við
höldum okkur við tónlistina og nótnaskriftina greinir tónskáldið
og fræðimaðurinn Jean-Yves Bosseur tvo meginþræði í þróun
nótnaskriftar tónskálda 20. aldarinnar. Annar þráðurinn birtist
í afstöðu svipaðri þeirri og finna mátti hjá Stravinsky, þar sem
tónskáldið styðst áfram við hefðbunda nótnaskrift en bætir
við táknum og fyrirmælum sem hafa það að markmiði að stýra
tónlistarflutningnum af mikilli nákvæmni. Dæmi um þetta
er að finna í verkum ýmissa nútímatónskálda, s.s. Karlheinz
Stockhausen, Györgi Ligeti og Pierre Boulez, en þar sem tónverk
þeirra eru ekki eingöngu skrifuð fyrir klassísk hljóðfæri voru þeir
neyddir til að finna upp ný tákn sem færði þá í átt til grafískrar
nótnaskriftar sem aftur hafði áhrif á sjónræna framsetningu
tónverksins.5 Um miðbik 20. aldar birtust þannig fjölmargar
Flöskuhnakki eftir Jesper Pedersen. Flutt á
Nýárstónleikum S.L.Á.T.U.R. í Hafnarhúsinu 8. janúar
2011. Stillimynd.
312˚ eftir Áka Ásgeirsson. Stillimynd.
Karaoke 1 eftir Inga Garðar Erlendsson. Stillimynd.
Sculpture2 eftir Þráin Hjálmarsson. Stillimynd.