Samtökin '78 - 30 ára Afmælisrit Samtakanna '78 - 01.06.2008, Qupperneq 9

Sjöfn Helgadóttirfékkuppáskrifaða kvenhormóna hjá Níelsi Dungal, þegarfjölskyldan komstaðsamkynhneigð hennarárið1940.
Kvenhormónarnir dugðu ekki til. Hún varð fyrsta konan til að koma á vettvang Samtakanna '78, fimmtíu og þriggja ára. í dag er hún
áttatíu og þriggja ára og nöturleg lífsreynsla hefur ekki enn náð að slökkva fjörið í augunum. Hún hvessir þeim á mig þar sem ég sit við
sjúkrarúmið hennar á Landakoti og segir: „Ég átti alltaf nógan sjens góða mín. Þú skalt athuga það."
Sjöfn Helgadóttir var lítil stelpa sem vildi ganga í buxum. Þá gengu stelpur í
kjólum eða pilsum og kotí. Ekki Sjöfn. „Þetta þótti í lagi uppi í sveit og sumstaðar
í sjávarplássum þegar ég var að alast upp. I Reykjavík áttu stelpur hinsvegar að
klæðast pilsi. Ég átti óskaplega bágt þegar það var reynt að troða mér í pils eða
kjóla. Barðist um á hæl og hnakka."
Hún var fljótari að hlaupa en aðrir krakkar og hafði áhuga á smíóum og fótbolta.
Hún bjó ásamt eldri systkinum og móður á Njálsgötu 62 í Reykjavík þegar hún man
fyrst eftir sér. Systkinin voru alls þrettán, sum voru flutt að heiman enda var Sjöfn
langyngst í systkinahópnum. „Mig langaöi alla tíð meira að vera strákur og veistu;
það hefur ekkert breyst."
Afhverju?
„Af því að ég var svo skotin í stelpunum", segir hún og glottir.
//Yndislegtsumar
Mamma Sjafnar varð veik af krabbameini og lagðist banaleguna þegar Sjöfn var
sjö ára. Pabbi Sjafnar, sem vartalsvert mikið eldri en móðirin, var bóndi og
útvegsmaður stærstan hluta ævinnar. Hann fórí miðju veikindastríði móðurinnar
að búa á Selártjörn í Rangárvallasýslu meö talsverðan bústofn. Sjöfn fór þangaö
sumarið sem hún var fimm ára ásamt móður sinni og dvaldi þar fram á haust.
„Þetta var yndislegt sumar fyrir okkur mömmu en hún hefur sjálfsagt átt í sálar-
stríði án þess að ég yrði þess vör. Pabbi var kominn með ráðskonu og hafði gert
henni barn. Þetta var ekki eina dæmið en saga hálfsystkina minna er og veröur
sjálfsagt óskráð. I eitt skipti þurfti að gifta myndarlega prestdóttur vinnumanni af
því aó hún gekk með barn pabba sem hafði drepið niður fæti á prestsetrinu."
Sjöfn fór ásamt móður sinni og systkinum aftur til Reykjavíkur en heilsu móður-
innarfór óöum hrakandi. Hún var mikið á sjúkrahúsi en lá oftast fyrir þegar hún var
heima. Þá segist Sjöfn hafa setiö á rauðum skemli fyrir framan rúmið hennar og
reynt að vera stillt og góð meðan mamma hennar las fyrir hana sögur.
//Uppnefnd ískóla
í Miðbæjarskólanum var Sjöfn fyrst kölluð öfuguggi. Það var skammaryrði sem hún
átti eftir að heyra oftar þegar hún komst á fullorðinsár. í skólanum var það þó ekki
vegna þess að hún laðaðist að stelpum heldur vegna þess að hún skrifaði með
vinstri hendi. „Kennarinn tók í höndina og batt hana fyrir aftan bak til að venja mig
af þessu. Ég reyndi að nota hægri höndina en gat ekki skrifað með henni og það
leit út eins og einhver hefði klórað á pappírinn. Skólastjórinn gekk stundum stofu-
gang og þegar hann kom í okkar bekk kom hann auga á mig þar sem ég var að
gráta ofan í bókina. Hann leysti á mér höndina, leiddi mig burt úr stofunni og inn
á skrifstofu til sín og gaf mér perubrjóstsykur. Þegar hann kvaddi mig sagði hann,
„þú skrifar svo framvegis með vinstri hendinni.““
Upp úr því fóru krakkarnir að uppnefna hana öfugugga.
//Stikað um miðbæinn
Pabbi Sjafnar var sjaldan í bænum. „Þegar hann kom í bæinn var hann á yfirreið
eins og biskup í vísitasíu, uppábúinn og fullur tilhlökkunar eftir að fá sér í staupinu.
Ég fékk stundum að fara með honum í bæinn og þá stikaði hann svo hratt niður
Njálsgötu í átt aö Njarðargötunni að ég þurfti aó hlaupa við hlið
hans til að hafa við honum. Og svo fórum við um ríki pabba.
Á fyrsta áfangastaönum fékk ég að sitja á tunnu meðan hann
fékk sér brennivín og hákarl hjá Gunnari vini sínum í versluninni
Von. Því næst var farið niður á Laugaveg 42 til Sigga og Söru í
Sokkabúðinni. Þessi yfirreiö endaði síðan hjá Jónatan gullsmið.
Allsstaðar var drukkið ótæpilega og ég fékk eins mikið sælgæti
og ég gat í mig látið.“
Það kom fyrir nokkrum sinnum að Sjöfn læddist úr rúminu sínu á
Njálsgötunni þegar allir voru sofnaðir til mömmu sinnar og kúrði
við hliðina á henni í rúminu. í eitt slíkt skipti kom eldri systir
hennar og ætlaði að taka hana. Þá stöðvaði mamma Sjafnar hana
og sagði: „Leyfðu litla greyinu að kúra fyrir ofan mig í rúminu og
hlýja sér.“ Um nóttina vaknaði Sjöfn á sófanum frammi í stofu.
Eldri systur hennar sögðu henni að mamma hennar væri farin til
guðs.
„Það var gengið frá líkinu heima eins og oftast í þá daga. Kistan
stóð svo opin inni í herberginu í tvo daga svo vinir og ættingjar
gætu kvatt hina látnu.“
Fyrstu árin eftir dauða móður sinnar bjó Sjöfn hjá eldri systur
sinni á Njarðargötu í Reykjavík en íbúðina fékk systir þeirra gegn
því að annast um hana.
//HarmleikuríHöfnum
Þegar Sjöfn var ellefu ára keypti faðir hennar jörðina Kotvog í
Höfnum. Hann bjó þar útvegsbúi meö ráðskonu sinni, eldri
bræðrum Sjafnar og hálfsystur hennar. Þegar hún var tólf ára var
hún send til hans til að hjálpa til á heimilinu.
Einn dag að vorlagi, þann fimmta apríl árið 1939, þegar
fermingardagur Sjafnar var óðum að nálgast, fóru börnin í
Höfnunum heim úr skólanum full tilhlökkunar en bátarnir áttu að
leggja næturlóðin eins og það var kallað. Öll börnin áttu að fá
að fara með enda margir bátar f þessu litla þorpi. Heimili Sjafnar
tilheyrðu tveir bátar, Sjöfn og Bára. Á öðrum var pabbi hennar
formaður en á hinum bróóir hennar. Þegar Sjöfn kemur heim til
sín með skólabækurnar er henni óvænt bannað að fara. „Hann
skipaði mér að fara að læra fyrir skólann og hlustaði ekki á
neinar fortölur." En í þetta sinn ákvað hún að hlýða ekki pabba
sínum heldur læddist niður að sjónum og meðfram hlöðnum
brimgarði fyrir neðan bæinn. Við bryggjuna tókst henni að lauma
sér um borð í bát bróður síns sem hughreysti hana og lofaöi að
tala máli hennar. „Hann sagði: „Auövitað færð þú að fara eins og
hinir krakkarnir. Ég sé um kallinn þegar við komum heim.” En það
kom nú aldrei til þess.“
Þegar bátarnir nálguðust þorpið varö Ijóst að þykkur
reykjarmökkur lá yfir öllu. Það greip um sig mikil skelfing um
9