Samtökin '78 - 30 ára Afmælisrit Samtakanna '78 - 01.06.2008, Qupperneq 74

Myndir: Ljósmyndasafn Reykjavíkur og fleiri
MEÐ PENNANN AÐ VOPNI
Hinsegin bókmenntir á islandi Eftir Árna Heimi Ingólfsson
Þann 23. mat 2007 lést Elías Mar rithöfundur á 83. aldursári. Elías
gegndi merku hlutverki í íslenskum bókmenntum á 20. öld þótt lítið hafi
farið fyrir honum og verkum hans síöustu áratugi. Á því varð þó nokkur
breyting um síðustu jól, þegar út komu bækurnar Nýr penni f nýju lýðveldi
eftir Hjálmar Sveinsson og Sköpunarsögur eftir Pétur Blöndal þar sem
birt er ítarlegt viðtal við skáldið. Elías hneigðist bæði til karla og kvenna
og var fyrsti íslenski rithöfundurinn sem fjallaði um samkynhneigð í
verkum sínum. Líklegt má telja að hinn nývaknaði áhugi almennings á
Elíasi og verkum hans eigi eftir að skila sér í betri skilningi á hlutverki
hans sem brautryöjanda í að skapa hinsegin bókmenntir á íslandi.
Það ætti engum að koma á óvart að saga hinsegin bókmennta sé
stutt á íslandi. Skáldsögur, leikrit og Ijóð sem tjá samkynhneigða
reynslu og hugarheim eru ung listgrein jafnvel á alþjóðlegum vettvangi.
Samkynhneigðir tilheyrðu lengi þögguðum hópi og áttu örðugt með að
finna tilfinningum sínum farveg f listrænni sköpun. Hér á landi gerði
fámennið þetta enn erfiðara en ella. í raun er varla hægt að tala um
að hinsegín bókmenntir verði til fyrr en síðla á 19. öld, um svipað
leyti og skilgreiningin á samkynhneigð kom fram. Fjölmörg dæmi eru
þó um eldri bókmenntir sem fjalla um ástir af sama kyni. Forngríska
skáldkonan Saffó, sem var fædd á eynni Lesbos um 620 f. Kr., orti mörg
Ijóð til kvenna og er orðið lesbía dregið af fæðingarstað hennar. Margar
sonnettur Shakespeares eru afdráttariausar ástarjátningartil ungs
manns, og hafa margirtúlkað þær á þá leið að Shakespeare hafi verió
sam- eða tvíkynhneigður. Michaelangelo orti einnig sonnettur til ungra
manna þegar hann sjálfur var á gamals aldri. Hómóerótísku undíröldunni
í kvæðum þessara höfunda var þó haldið í skefjum svo öldum skipti,
þar sem siðprúðir ritstjórar áttu það til að skipta út „he“ fyrir „she" hjá
Shakespeare, og „signor" fyrir „signora" hjá Michaelangelo.
Fyrstu dæmin um bókmenntir þar sem fjallað er um samkynhneigðar
ástir á tiltölulega hispurslausan hátt eru frá síöustu áratugum 19.
aldarinnar. Tvær sögur, Sins of the Cities of the Plain (1881) og Teleny
(1893), þóttu sæta tíðindum þar sem þær innihéldu bersöglar frásagnir
af ástum tveggja karlmanna. Það segir sína sögu að höfundar þessara
bóka kusu að láta nafns síns ekki getið og eintökín gengu manna á milli
í neðanjarðarútgáfum. Báðar sögurnar endurspegla viðhorf samtíma
síns til samkynhneigðar, draga upp dökka mynd af ástum karla og sú
síðarnefnda endar í tortímingu og dauða. Einnig má nefna skáldsöguna
Maurice, sem E.M. Forster skrifaði 1914 en leyfði ekki að yrði gefin út
fyrr en að honum látnum. Dauðinn í Feneyjum eftirThomas Mann hefur
að geyma fræga lýsingu á tilfinningum aldraða skáldsins Aschenbachs í
garð unglingspiltsins Tadzio.
Samkynhneigð Ijóðskáld tóku einnig að yrkja um reynslu sína á síðari
hluta 19. aldar, og má t.d. nefna Oscar Wilde, Walt Whitman, Paul
Verlaine og Arthur Rimbaud. Breska skáldið Wilfred Owen samdi einnig
áhrifamikil ástarljóð til karla meðan hann gegndi herþjónustu í fyrri
heimsstyrjöldinni.
74