Samtökin '78 - 30 ára Afmælisrit Samtakanna '78 - 01.06.2008, Qupperneq 75

íslenskur brautryðjandi
Þaö fer hins vegar lítið fyrir því sem kalla má bókmenntir iesbía og
homma á Islandi fyrr en upp úr miöri 20. öldinni. Ósýnileikinn sem
einkenndi líf samkynhneigðra á fslandi náöi einnigtil listrænnar
sköpunar. Elías Mar ruddi brautina með því að fjalla um samkynhneigðar
ástríður og kynlíf á opínskárri hátt en áður. í bókinni Eftir örstuttan
leik (1946) er fjallað um lífsleiða í höfuðborg hins nýja lýðveldis og
þar er m.a. hægt að greina erótískan undirtón í samskiptum nokkurra
karipersóna. Næsta
bók Elíasar, Man ég þig
löngum (1949) var fyrsta
íslenska skáldsagan sem
hafði samkynhneigða
aðalpersónu. Sú saga átti
reyndar að verða tveggja
binda verk en síðara bindið
kom aldrei út og segir
það líklega sína sögu um
undirtektirnar.
Róttækasta dæmið um „hinsegin" skáldskap Elíasar er líklega
smásagan Saman lagt spott og speki, sem var prentuð í 150 eintökum
á vegum Helgafells árið 1960 og tileinkuð Þórði Sigtryggssyni. Þórður
var óvenjulegur persónuleiki í bæjarlífinu á fyrri hluta 20. aldar og
átti marga vini meðal lista- og menntamanna, m.a. Halldór Laxness
sem hafði hann að fyrirmynd í frumgerð Atómstöðvarinnar, þótt sú
fyrirmynd ætti eftir að þoka fyrir annarri, persónu Erlendar í Unuhúsi,
í endanlegri gerð sögunnar. Þórður hneigðist til karla og fór ekki leynt
með það. Sögumaður í smásögu Elísasar er menntaskólanemi sem hittir
sérkennilegan eldri mann á göngu sinni um gamla kirkjugarðinn. Þeir
taka tal saman og margt sem þeím fer á milli er skondið og óvænt.
Fólk er afbrýðisamt af því það treystir ekki.
-Hverjum treystir það ekki? spurði ég og þá
horfðirðu á mig þessum stóru augum þínum
og það var sárt að sjá sársauka þeirra og
flótta. Það var sárt að horfa á þig þegar þú
áleist þig seka en fannst þú ekki fá neitt
við ráðið. Stundum hélt ég að þú værirviss
um að þú stjórnaðist frekar af einhverjum
dularfullum öflum sem hefðu tekið bólfestu í
tilfinningum þínum en hinni miskunnarlausu
sjálfri þér.
Vigdls Grímsdóttir. Z ástarsaga. 1996.
Að sögn Þorvaldar Kristinssonar sagði Elías svo frá að hann hefði ekki
gert annað en að skrifa upp skoðanir Þórðar í smásögunni. Væntanlega
hafa viðhorf hans til ungra pilta fengið að fljóta með. í sögunni er
eftirminnílegur kafli þar sem eldri maðurinn stendur við gröf ungs vinar
sfns, Ganymeds Jónssonar, og minnist samvista þeirra. Ekki þarf að
undra þótt lýsingar á borð við þessa hafi ollið nokkru uppnámi meðal
siðavandra lesenda:
Mikið var fagurt og aðdáunarvert að sjá drenginn, fimmtán ára gamlan,
afklæðast af sjálfsdáðum hverri spjör og leggjast á grúfu upp í rúm.
Oooooh! Alveg eins og þetta væri sjálfsagðasta verk í heimi - sem það
og var. Ganymed var sá allra bezti sem ég hef faðmað um dagana. Hann
gerði svo yndislegar hreyfingar á móti. Mikið var ég undrandi yfir þvf, hve
velþroskaðan lim svo grannvaxinn unglingurgat átt...
Forsíðuteikning Alfreðs Flóka var einnig í djarfari kantinum. Hana prýða
tveír naktir piltar og er engu víkið undan í þeim efnum. Eftir útkomu
sögunnar var Elfas sviptur skáldastyrk sem hann hafði notið, og þótti
honum hugsanlegt að það tengdist þessari djörfu sögu sem var töluvert
langt á undan sinni samtíð.
//Þrírhinsegin meistarar
Það er til marks um veika stöðu samkynhneigðra á íslandi á 8. og 9.
áratugnum að þá komu engar skáldsögur fram þar sem samkynhneigðir
voru í aðalhlutverki eða tilfinningaleg sambönd þeirra skoðuð á
jákvæðan hátt. Það var einfaldlega ekki gert ráð fyrir að bókmenntir
gætu tekið á hinsegin ástum á sambærilegan hátt og þær lýstu
gagnkynhneigðum samböndum. Gott dæmi um viðhorf þessa tíma er
að finna í ritinu Hugtök og heiti í bókmenntafræði, sem kom út 1983
og hefur síðan verið undirstöðurit í íslenskum bókmenntum. Þar er
„ástarsaga" skilgreind
þannig að efnisþráður
hennar sé „iðulega ofinn
úr vandkvæðum tveggja
einstaklinga af gagnstæðu
kyni", Það að fjallað væri um
gagnkynhneigða elskendur
þótti hreinlega forsenda
þess að hægt væri að skrifa
ástarsögu.
Einu sinni voru kynvillt kona og kynvilltur
maður og voru þau vinir. Þau reyndu að vera
einsog kona og maður sem eru gefin saman
í hjónaband en vissu vel að þau voru kynvillt.
En reyndu aldrei aö vera það. Og héldu
áfram að haga sér eins og það elti þau
stanslaust brúðarljósmyndari. Og þau litu
Ijómandi vel út. Þangað til þau komu heim á
kvöldin að hjörtun þeirra krömdust.
Kristín Ómarsdóttir. Einu sinni sögur. 1991.
75