Læknablaðið - nóv. 2020, Blaðsíða 25

L ÆK N A BL AÐIÐ 2020/106 519
Y F I R L I T
onset: WASO).34,35 Ef einstaklingur vaknar oft upp á nóttu verð-
ur svefn inn sundurlaus og viðkomandi upplifir þá gjarnan léleg
svefngæði.12,36,37 Þegar svefngæði (sleep efficiency: SE) eru metin
með hlutlægum svefnmælingum er hlutfallið milli þess tíma sem
viðkomandi er að reyna að sofa (time in bed: TIB) og þess tíma sem
viðkomandi er sofandi (total sleep time; TST) skoðað og miðast góð
svefngæði við að hlutfallið sé >85% og TST meira en 6,5 klukku-
stundir.38 Einnig þarf þó að skoða hversu lengi viðkomandi er
vakandi yfir svefntímann (WASO) sem gefur góðar upplýsingar
um hversu samfelldur svefninn er og er miðað við að hjá þeim
sem hafa góð svefngæði séu vökur á svefntíma samtals minna en
30 mínútur. Hlutfall hvers svefnstigs yfir heildarsvefntímann hef-
ur einnig áhrif á gæði svefns. Hjá þeim sem vakna ítrekað upp á
nóttunni skerðast ekki einungis svefngæðin heldur styttist einnig
heildarsvefntíminn.35,39
Svefnsjúkdómar og hjarta- og æðakerfið
Tveir algengustu svefnsjúkdómarnir eru svefnleysi (insomnia) og
kæfisvefn (sleep apnea). Tilurð þessara sjúkdóma er ólík38,39 en báðir
sjúkdómarnir eiga það þó sameiginlegt að hafa neikvæð áhrif á
svefngæði í gegnum aukna virkni í örvandi hluta ósjálfráða tauga-
kerfisins.15,16 Heilbrigt svefnmynstur brotnar þannig upp og sú líf-
eðlisfræðilega starfsemi sem einungis á sér stað í djúpsvefni verður
ekki með eðlilegum hætti, sem aftur getur leitt til sjúkdóma eins
og offitu, háþrýstings, blóðfituröskunar, sykursýki 2 og aukinnar
bólgumyndunar í æðaþeli (atherosclerosis) sem allt eru sjúkdómar
sem ýta undir þróun hjarta- og æðasjúkdóma.2,3,5-8,23-32,39,40
Svefnleysi einkennist af erfiðleikum við að sofna og/eða
viðhalda svefni og ef svefnleysi endurtekur sig þrisvar eða oft-
ar í viku yfir tímabil sem er lengra en þrír mánuðir er talað um
langtímasvefnleysi. Talið er að um 30-50% fullorðinna upplifi
skammtímasvefnleysi og áætlað er að um 10% fullorðinna þjáist
af langtímasvefnleysi á hverjum tíma.38
Kæfisvefn er einnig algengur sjúkdómur sem hrjáir um 34%
karla, og er tíðnin sambærileg meðal kvenna eftir tíðahvörf.
Kæfisvefn einkennist af endurteknum þrengingum (hypopnea) eða
lokunum á öndunarveginum (apnea) sem takmarkar eða lokar fyr-
ir loftflæði til lungnanna sem aftur veldur því að súrefnismagn í
blóði minnkar.41
Algengt er að sjúklingar hafi á sama tíma svefnleysi og
kæfisvefn, og kallast sjúkdómurinn þá COMISA (Co-Morbid
Insomnia and Sleep Apnea). Nálægt 39-58% kæfisvefnssjúklinga hafa
einnig einkenni svefnleysis og 29-67% þeirra sem greindir hafa
verið með langtímasvefnleysi hafa kæfisvefn.42,43 COMISA hefur
mun meiri neikvæð áhrif á svefn, heilsu, líðan og lífsgæði sjúk-
lings en þegar einungis er um að ræða svefnleysi eða kæfisvefn og
því mikilvægt að greina og meðhöndla báða sjúkdómana ef góður
árangur á að nást.42-44
Áhrif á blóðþrýsting
Hár blóðþrýstingur er algengur og á síðustu árum hefur komið
fram að svefntími og svefngæði hafa áhrif á blóðþrýsting. Aukin
virkni í örvandi hluta ósjálfráða taugakerfisins eykur hjartslátt,
veldur því að svefninn verður sundurlaus og blóðþrýstingur
lækkar ekki eins og hjá þeim sem sofa vel, sem aftur getur leitt
til hækkunar blóðþrýstings daginn eftir. Þannig geta stuttur
svefntími og léleg svefngæði leitt til háþrýstings ef fólk fær ekki
viðeigandi meðferð og ástandið er viðvarandi.45-49 Sýnt hefur
verið fram á að skerðing á svefni minnkar blóðþrýstingslækkun
í djúpsvefni í heilbrigðum50 og að þeir sem reglulega sofa skem-
ur en 6 klukkustundir á sólarhring eru líklegri til að vera með
hækkaðan blóðþrýsting.51,52 Samanburðarrannsókn á sjúklingum
sem greindir höfðu verið með háan blóðþrýsting og sofa reglulega
skemur en 7 klukkustundir á sólarhring sýndi að blóðþrýstingur
lækkaði marktækt meira hjá þeim sem lengdu svefntíma sinn um
hálfa klukkustund á nóttu en hjá viðmiðunarhópi sem breytti ekki
lengd svefntímans þær 6 vikur sem rannsóknin stóð yfir.53 Önnur
rannsókn, gerð í hópi sjúklinga sem greindir voru með kæfisvefn
og hjarta- og æðasjúkdóm, sýndi að með því að bæta svefngæði má
hafa marktækt jákvæð áhrif á blóðþrýsting bæði í svefni og vöku,
óháð meðferð og breytingum á kæfisvefnsstuðli (apnea hypopnea
index). Þessi sama rannsókn sýndi einnig marktækt meiri árangur
til bættrar blóðþrýstingsstjórnunar hjá þeim sem voru með léleg
svefngæði við innleiðingu meðferðar með öndunaraðstoð (positi-
ve airway pressure) heldur en hjá samanburðarhópi sem fékk sömu
meðferð en var með betri svefngæði við upphaf meðferðar. Þetta
undirstrikar að mikilvægt er að meta og fylgja eftir svefngæðum
þeirra sem meðhöndlaðir eru við kæfisvefni með öndunaraðstoð.54
Áhrif á blóðfitur
Nýlegar rannsóknir hafa sýnt að hjá fólki á miðjum aldri sem ekki
er með hjarta- og æðasjúkdóm, kæfisvefn eða önnur heilsufars-
vandamál, eru viðvarandi stuttur svefn og/eða léleg svefngæði
sjálfstæðir áhættuþættir sem hvetja til aukinnar uppsöfnunar á
blóðfitu og kölkunar í slagæðum líkamans. Afleiðingarnar geta
því verið að heilbrigðir á miðjum aldri sem sofa skemur en 6
klukku stundir á nóttu og/eða hafa léleg svefngæði eru í aukinni
hættu á að þróa með sér sjúkdóma tengda æðakölkun.40,55
Áhrif á orkubúskap og þyngdarstjórnun
Áhrif svefns á orkubúskap líkamans og þyngdarstjórnun eru flók-
in og margvísleg og geta viðvarandi léleg svefngæði og/eða stuttur
svefn haft neikvæð áhrif og valdið þyngdaraukningu. 6,11 Skortur
á djúpsvefni hefur áhrif á losun vaxtarhormóns sem minnkar og
þegar svefngæði eru skert og/eða svefntíminn stuttur verður trufl-
un á hitastjórnun sem hefur áhrif á seytingu hormóna.17,56 Stuttur
svefn og/eða léleg svefngæði hafa þannig áhrif á svengd og seddu
í gegnum aukna seytingu á svengdarhormóninu ghrelin og minni
áhrif af sedduhormóninu leptin með þeim afleiðingum að matar-
lyst eykst og seddutilfinning minnkar. Þeir sem sofa óreglulega
og/eða hafa léleg svefngæði sækja einnig gjarnan meira í hitaein-
ingaríka fæðu, bæði fituríka fæðu með háu hlutfalli af mettuðum
fitum og sætindi, með neikvæðum áhrifum á bæði fituefnaskipti
og blóðsykurstjórnun og eru því útsettir fyrir þyngdaraukningu.
Viðvarandi léleg svefngæði geta þannig haft varanleg áhrif á orku-
búskap líkamans, valdið skertu insúlínnæmi sem aftur getur leitt
til sykursýki 2, þyngdaraukningar og offitu.11,57-59
Lélegum svefngæðum fylgir skerðing á svefntíma og marktæk
fylgni er á milli þeirrar skerðingar á svefni og aukningar á offitu
sem átt hefur sér stað á undanförnum árum.7,11,23 Adiponektín er