Læknablaðið - sep. 2020, Blaðsíða 23

L ÆK N A BL AÐIÐ 2020/106 409
Y F I R L I T
um truflanir á vaxtarhormóns/IGF-1 öxlinum, súrefnisflutningi
og starfsemi skjaldkirtils. Járnskortur getur einnig haft áhrif á
frjósemi, geðheilsu og aðra heilsutengda þætti.58 Þó ekki sé algilt
að járnskortur fari saman við RED-s undirstrikar þetta mikilvægi
þess að viðunandi orku- og næringarefnabúskapur íþróttafólks sé
tryggður. Ef um járnskort er að ræða geta bætiefni komið að gagni
við að auka matarlyst og almenna líðan en þó þarf alltaf að ganga
úr skugga um að tiltæk orka sé að fullu leiðrétt.12,58
Önnur áhrif RED-s á heilsufar
Meðal annarra mögulegra áhrifa RED-s á heilsu eru skert starf-
semi hjarta- og æðakerfis, og ónæmiskerfisins, og meltingartrufl-
anir. Þessu eru gerð ítarlegri skil í greinum IOC um RED-s.7,12 Í
alvarlegustu tilfellunum getur í reynd verið um lífshættulegt
ástand að ræða.
Áhrif á afkastagetu og íþróttaárangur
Forsenda þess að íþróttafólk geti hámarkað afkastagetu og þjálf-
fræðilega aðlögun er að það sé við sem besta heilsu og lífeðlis-
fræðileg starfsemi virki sem skyldi. Minnkuð skilvirkni hjarta- og
æðakerfis er dæmi um möguleg bein áhrif RED-s á afkastagetu,
sem getur meðal annars komið fram í minnkuðu úthaldi. Þá get-
ur ófullnægjandi andleg og líkamleg endurheimt haft neikvæð
áhrif á vöðvamassa og virkni. Áhrif markvissrar þjálfunar eru að
mörgu leyti háð eðli og sértækni þjálfunar sem geta meðal annars
falist í aukinni hæfni líkamans til geymslu á glýkógeni og/eða til
að hámarka nýmyndun vöðvapróteina, en skortur tiltækrar orku
vinnur þvert gegn slíkum markmiðum.4,7,12 Loks má nefna að af-
brigðileg hormónastarfsemi og minnkuð beinþéttni eykur líkur á
veikari beinvef og álagsbrotum52 auk þess
sem skert virkni ónæmiskerfis getur leitt
til tíðari veikinda, svo sem sýkinga í efri
hluta öndunarvega.59-61 Meltingareinkenni
sem geta komið fram í RED-s eru meðal
annars seinkuð magatæming og hægða-
tregða62 sem getur haft verulega neikvæð
áhrif á líðan og frammistöðu í æfingum og
keppni. Meltingarónot og truflanir bitna
meðal annars á afkastagetu og endurheimt, og óþægindi tengd
meltingu eru algeng orsök þess að íþróttafólk nær ekki að ljúka
keppni.63
Fáar rannsóknir hafa verið gerðar á beinum áhrifum RED-s á
árangur í tilteknum íþróttagreinum en fleiri byggja á niðurstöðum
spurningakannana eða skoða tengsl RED-s við röðun einstaklinga
á styrkleikalistum. Þær rannsóknir benda til víðtækra áhrifa á
árangur.56,64-66 Verri taugavöðvavirkni (neuromuscular performance),
mæld sem vöðvastyrkur og úthald kringum hné, hefur greinst hjá
úthaldsíþróttakonum með tíðateppu samanborið við þær sem hafa
eðlilegar tíðir. Verri taugavöðvavirkni var þar tengd minnkuðum
fitufríum vöðvamassa í þeim fótlegg sem var prófaður, auk lægri
styrks glúkósa, estrógens og T3 en hærri styrks kortisóls í blóði.67
Það er í nokkru samræmi við niðurstöður Vanheest og félaga65 sem
gefa vísbendingar um slakari árangur íþróttakvenna með blæð-
ingatruflanir en þeirra sem höfðu eðlilega virkni eggjastokka og
tíðahrings. Þó ekki sé hægt að fullyrða um orsakasamhengi milli
stúku-heiladinguls-kynkirtlaöxulinn gæti til að mynda verið háð
magni tiltækrar orku og hvort um RED-s er að ræða.8,37 Þá er einnig
þörf á frekari rannsóknum á sértækum hormónabreytingum hjá
körlum sem geta tengst RED-s. Má þar nefna að rannsóknum á
körlum með minnkaðan styrk testósteróns ber ekki saman um
áhrif á tíðni og magn LH-framleiðslu og þar gæti eðli og tímalengd
orkuskerðingar/RED-s haft sitt að segja.12,37 RED-s gæti einnig haft
áhrif á frjósemi og kynhvöt.18,50
Öðrum hormónatengdum áhrifum RED-s sem geta komið fram
hjá íþróttafólki af báðum kynjum, og innbyrðis tengslum þeirra,
eru gerð góð skil í yfirlitsgrein Elliott-Sale og meðhöfunda.37 Til að
mynda geta orðið breytingar á hormónum sem hafa með svengd-
ar- og seddustjórnun að gera, svo sem lækkun á styrk leptíns og
hækkun á styrk ghrelíns. Auk þess getur dregið úr losun insúlíns
og mætti líta á það sem viðleitni líkamans til að auka hlut tiltækr-
ar orku úr næringarefnum. Loks eru dæmi um minnkaðan styrk
insúlín-líks vaxtarþáttar (Insulin-like growth factor 1, IGF-1), skjald-
kirtilshormónsins þríjoðtýroníns (T3) og hækkaðan styrk streitu-
hormónsins kortisóls. Þessar hormónabreytingar geta einnig
valdið truflunum á tíðahring og virkni undirstúku-heila dinguls-
kynkirtlaöxuls sem lýst er hér að ofan.18
Áhrif á beinheilsu
Jákvæð áhrif reglubundinnar þjálfunar á beinheilsu eru vel þekkt.
Það á sérstaklega við um fjölbreytta þjálfun sem felur í sér þunga-
berandi álag en ekki þjálfun eins og hjólreiðar og sund sem skortir
slíkt áreiti.51 Þessi jákvæðu áhrif þjálfunar á beinheilsu eru þó í
flóknu samspili við tiltæka orku sem hefur bæði bein og óbein
áhrif á styrk og viðhald beinvefs. Þekkt er að skortur ákveðinna
næringarefna, svo sem D-vítamíns og kalks, og minnkaður styrk-
ur leptíns, T3, IGF-1 og insúlíns getur
haft neikvæð áhrif á bein. Þær breytingar
geta einnig haft áhrif á losun og starfsemi
kynhormóna.51-53 Estrógen og breytingar
á styrk þess gegnum tíðahringinn gegn-
ir veigamiklu hlutverki þegar kemur að
beinheilsu kvenna.54 Tíðateppa og þar með
viðvarandi lágur styrkur estrógens hefur
því neikvæð áhrif á beinþéttni, og get-
ur með tímanum leitt til álagsbrota og óafturkræfrar beinþynn-
ingar.42 Áhrifa RED-s á beinheilsu gætir einnig hjá körlum, sem
getur tengst minnkuðum styrk testósteróns og annarra hormóna.
Tengsl tiltækrar orku við hormónatengd áhrif á bein hjá körlum
eru þó ekki að fullu rannsökuð.16,37 Vísbendingar um þátt RED-s
og lágs styrks testósteróns í minnkaðri beinþéttni í lendhrygg hjá
úthaldsíþróttamönnum eru þó einkar áhugaverðar og gefa tilefni
til frekari rannsókna.55,56
Möguleg skörun RED-s og járnskorts
Járnskortur er tiltölulega algengt vandamál meðal íþróttafólks,
einkum íþróttakvenna og úthaldsíþróttafólks.57 Þó tengsl járn-
skorts og RED-s séu ekki að fullu þekkt eru vísbendingar um að
járnskortur geti bæði verið orsök og afleiðing RED-s.12 Járnskortur
getur til að mynda dregið úr matarlyst, haft áhrif á orkubúskap og
efnaskipti. Þá getur járnskortur haft neikvæð áhrif á bein gegn-
Áhrifa RED-s á beinheilsu gætir
einnig hjá körlum, sem getur
tengst minnkuðum styrk testó-
steróns og annarra hormóna.