Læknablaðið - sep. 2020, Blaðsíða 25

L ÆK N A BL AÐIÐ 2020/106 411
Y F I R L I T
getnaðarvarnarpilla til að koma blæðingum af stað og/eða auka
beinþéttni enda leiðrétta þær ekki hina undirliggjandi orsök. Þá
kemur fram í klínískum leiðbeiningum fyrir undirstúku-tíða-
teppu, sem alþjóðasamtök innkirtlasérfræðinga (The Endocrine
Society)85 gefa út, að verndandi áhrif getnaðarvarnarpilla á bein
séu mjög takmörkuð. Án aukningar á tiltækri orku er beinheilsu
því ógnað áfram. Þá er mikilvægt að íþróttakonur sem nota slík-
ar pillur sem getnaðarvörn séu meðvitaðar um að blæðingar sem
getnaðarvarnarpillur framkalla eru frábrugðnar náttúrulegum
blæðingum og eru einar og sér ekki til marks um eðlilegan tíða-
hring. Í reynd getur undirstúku-tíðateppa verið falið vandamál
þar til notkun slíkra lausna er hætt og náttúrulegar blæðingar
hefjast ekki aftur innan fárra mánaða. Takist ekki að koma blæð-
ingum í eðlilegt horf með markvissum breytingum á mataræði og/
eða æfingum mæla alþjóðasamtök innkirtlasérfræðinga með notk-
un estradiols um húð (transdermal E2 therapy) samhliða notkun
prógestíns til skamms tíma.85 Ólíkt getnaðarvarnarpillum bælir E2
um húð ekki losun og virkni IGF-1 en IGF-1 er eitt þeirra hormóna
sem skiptir máli fyrir styrk og viðhald beina. Rannsóknir benda
til að E2 um húð geti gagnast til aukningar á beinþéttni í tilfellum
átraskana86 og blæðingatruflana87 en er þó ekki áreiðanleg getn-
Availability Questionnaire and Interview, SEAQ-I). Þó er brýn
þörf á þróun og sannprófun lista sem er sambærilegur LEAF-Q
fyrir karla en sú vinna er komin af stað erlendis og má samkvæmt
heimildum vænta LEAM-Q (Low Energy Availability in Males
Questionnaire) í náinni framtíð.8,12
Meðferð við RED-s
Meðferð íþróttafólks með RED-s byggist á að leiðrétta undirliggj-
andi orsök, það er þann skort sem er á tiltækri orku. Til að ná því
markmiði þarf iðulega að koma til aukning á orku- og næringar-
efnainntöku úr fæðu og/eða minnkað æfingaálag. Í sumum tilfell-
um getur þurft að gera hlé á æfingum og keppni þar til telst öruggt
að hefja æfingar að nýju án þess að það komi niður á heilsu. Sé um
að ræða alvarleg tilvik, svo sem undirliggjandi átröskun, er að-
koma þverfaglegs teymis lækna, sálfræðinga og næringarfræðinga
oft nauðsynleg.12,84
Verði truflun eða stöðvun á blæðingum íþróttakvenna sökum
RED-S ætti að leitast við að leiðrétta það ástand með áðurnefndum
breytingum á æfingum og/eða mataræði.
Í greinum IOC um RED-s7,12 segir að ekki sé mælt með notkun
Tafla II. Hlutfallslegur orkuskortur í íþróttum (RED-s) – áhættumat vegna þátttöku í íþróttum (RED-s CAT), þýtt og staðfært frá Mountjoy og fleirum.83 Erlendis er RED-s
CAT ætlað sem skimunartæki fyrir fagfólk samhliða almennri heilsufarsskoðun íþróttafólks eða þegar grunur leikur á RED-s. Taflan tekur saman einkenni sem geta bent
til RED-s. Því fleiri einkenni sem einstaklingurinn sýnir þeim mun meiri líkur á RED-s. Áhættuflokkunum þremur (rauður, gulur, grænn) er ætlað að vera leiðbeinandi við
inngrip og meðferð.
Rauður flokkur: mikil áhætta Gulur flokkur: miðlungs áhætta Grænn flokkur: engin áhætta
• Lystarstol og aðrir alvarlegir
átröskunarsjúkdómar
• Önnur klínísk einkenni (sálfræðileg og
lífeðlisfræðileg) sem tengjast skorti á tiltækri
orku
• Notkun öfgakenndra þyngdartapsaðferða
sem leiða til lífshættulegs ástands sökum
vökvaskorts
• Afbrigðileg starfsemi hjarta (til dæmis mjög
hægur hjartsláttur)
• Viðvarandi verulega lágt hlutfall líkamsfitu (%)
skv. DXA-mælingu eða annarri viðurkenndri
aðferð
• Hratt þyngdartap (5-10% á einum mánuði)
• Stöðnun á eðlilegum vexti og þroska
ungmenna í íþróttum
• Blæðingatruflanir: Undirstúku-tíðateppa
(meira en 3 mánuðir)
• Tíðabyrjun eftir 15 ára aldur
• Óeðlileg hormónagildi hjá körlum
• Minnkuð beinþéttni (milli mælinga eða Z-skor
< -1 SD)
• Saga um eitt eða fleiri álagsbrot sem tengjast
hormóna- eða blæðingatruflunum og/eða
skorti á tiltækri orku
• Líkamleg eða sálfræðileg einkenni vegna
skertrar tiltækrar orku og/eða átraskana
• Langvarandi hlutfallslegur orkuskortur
• Átröskunarhegðun sem hefur neikvæð áhrif á
aðra liðsfélaga
• Slök meðferðarheldni
• Heilbrigð líkamsþyngd og vöxtur sem
er viðhaldið án öfgakenndrar fæðu- og
æfingahegðunar
• Heilsusamlegar fæðuvenjur og næg tiltæk
orka
• Eðlileg hormóna- og efnaskiptastarfsemi
• Eðlileg beinþéttni miðað við íþrótt, aldur og
þjóðerni
• Heilbrigt stoðkerfi
DXA: tvíorku röntgengeislagleypnimæling (dual energy X-ray absorptimetry).