Læknablaðið - sep. 2020, Blaðsíða 42

428 L ÆK N A BL AÐIÐ 2020/106
Um þessar mundir er hálft ár frá því
að fyrsti sjúklingurinn með COVID-19
greindist hér á landi og hættustig almanna-
varna var virkjað.
Aðgerðir af hálfu yfirvalda til að hindra
útbreiðslu sjúkdóma eru ekki nýjar af nál-
inni. Fyrstu skipulegu aðgerðirnar af þessu
tagi má rekja til Feneyja og Mílanó á 14. öld
þegar svarti dauði breiddist um Evrópu.
Sýktum einstaklingum var meinuð að-
ganga að borgum þannig að allir sem komu
til hafnar voru settir í sóttkví. Fyrst voru
menn látnir dvelja í sóttkví í 30 daga, tert-
iana. Síðar töldu menn þann tíma of stuttan
og hann var lengdur í 40 daga, quarantina.
Þaðan er hugtakið quarantine dregið sem
notað er um sóttkví. Þessar aðferðir voru
notaðar í Evrópu fram á 19. öld, oft með
góðum árangri. Stundum var gripið til enn
harkalegri aðgerða eins og að brenna eignir
smitaðra einstaklinga. Réttlæting aðgerð-
anna var þá eins og nú að heilbrigði fjöld-
ans væri mikilvægara en eignir og frelsi
einstaklinga sem gætu verið smitaðir.
Allar aðgerðir sem gripið hefur ver-
ið til hér á landi, frá því að fyrsta smitið
greindist, byggja á sóttvarnalögum nr.
19/1997. Við gildistöku þeirra féllu úr gildi
mörg eldri lög á þessu sviði, sóttvarnalög
frá 1954, farsóttalög frá 1958 sem og lög
um sóttvarnir gegn einstökum sjúkdómum
eins og holdsveiki, berklum, kynsjúkdóm-
um, fýlasótt og sullaveiki.
Sóttvarnalögin gera greinarmun á al-
mennum sóttvörnum, sem eru þær ráð-
stafanir sem ávallt skal beita vegna smit-
sjúkdóma og opinberum sóttvörnum, sem
eru þær ráðstafanir sem beita skal vegna
hættulegra smitsjúkdóma þegar hætta er á
að farsóttir berist til eða frá Íslandi, þegar
hætta er á útbreiðslu farsótta innanlands og
þegar smitaður einstaklingur skapar hættu
á útbreiðslu smits með framferði sínu.
Nánar er fjallað um opinberar sótt-
varnaráðstafanir í IV. kafla laganna. Þær
eru af þrennum toga:
1) Sóttvarnaráðstafanir vegna hættu á far-
sóttum innanlands, sbr. 12. gr. laganna. Til
þeirra teljast einangrun smitaðra, sótt-
hreinsun, afkvíun byggðarlaga eða lands-
ins alls, lokun skóla og samkomubann.
Meginreglan er sú að heilbrigðisráðherra
að fenginni tillögu sóttvarnalæknis ákveð-
ur hvort til þessara opinberu sóttvarna-
ráðstafana skuli gripið. Sóttvarnalæknir
hefur þó samkvæmt lögunum vald til að
beita þessum vörnum til bráðabirgða án
fyrirfram heimildar ráðherra, ef hann telur
að hvers konar töf sé hættuleg. Í faraldrin-
um núna voru til dæmis settar reglur um
sóttkví og einangrun vegna COVID-19 nr.
362/2020.
2) Sóttvarnaráðstafanir vegna hættu á far-
sóttum til eða frá Íslandi, sbr. 13. gr. lag anna.
Setja skal reglugerð í samræmi við alþjóða-
heilbrigðisreglugerð Alþjóða heil brigðis-
stofnunar innar. Nýjasta útgáfa hennar er
frá árinu 2005 og tók gildi tveimur árum
seinna. Markmið reglugerðarinnar er að
hindra alþjóðlega útbreiðslu smitsjúkdóma
og sjúkdóma af völdum eiturefna og geisla-
virkra efna án þess að valda ónauðsyn-
legri röskun á alþjóðlegri umferð og við-
skiptum. Mörg ákvæði endurskoðuðu
reglugerðarinnar byggðust á reynslu sem
fékkst á síðasta aldarfjórðungi 20. aldar.
Eldri reglugerð tók einungis til nánar til-
greindra smitsjúkdóma. Endurskoðaða
reglugerðin nær til allra sótta sem breiðst
geta út og ógnað þjóðum heims. Reglugerð
um sóttvarnaráðstafanir nr. 817/2012 hefur
verið sett og breytt nokkrum sinnum, m.a.
tvisvar eftir að COVID-19 kom upp.
3) Aðgerðir vegna hættu á útbreiðslu smits
frá einstaklingum, sbr. 14. og 15. gr. laganna.
Hér eru lögfestar heimildir sem beita má
gagnvart einstaklingum til að fyrirbyggja
eða hefta útbreiðslu smitunar sem ógnað
getur almannaheill. Með aðgerðum er til
dæmis átt við læknisrannsókn, einangr-
un hins smitaða á sjúkrahúsi og aðrar
nauðsynlegar ráðstafanir. Telji sóttvarna-
læknir hættu á að næmar sóttir sem ógnað
geti almannaheill berist til landsins, get-
ur hann beint tilmælum til ráðherra um
að setja reglugerð um að þeir sem koma
til landsins og talin er hætta á að beri
með sér slíkar sóttir skuli sæta læknis-
rannsókn í samræmi við nánar tilgreind
ákvæði alþjóðaheilbrigðisreglugerðarinn-
ar. Sett hefur verið reglugerð nr. 580/2020
um sóttkví, einangrun og sýnatöku við
landamæri Íslands vegna COVID-19.
Undir þennan flokk aðgerða fellur einnig
heimild sóttvarnalæknis til að ákveða að
leggja einstakling, haldinn smitsjúkdómi,
á sjúkrahús í einangrun eða einangra
með öðrum hætti ef hann fellst ekki á að
fylgja reglum um umgengni við aðra eða
rökstuddur grunur er um að hann hafi
ekki fylgt slíkum reglum. Ef þetta er gert í
andstöðu við hinn smitaða þarf sóttvarna-
læknir strax að bera ákvörðunina skriflega
undir héraðsdómara, sem ákveður með úr-
skurði hvort einangrun skuli haldast eða
falla niður, en hún má ekki vara lengur en
15 sólarhringa í senn. Ef sóttvarnalæknir
telur nauðsynlegt að hún vari lengur, þarf
hann að nýju að bera kröfuna undir hér-
aðsdóm. Málsmeðferð fyrir dómi frestar
ekki framkvæmd einangrunar og skjóta
má úrskurði dómara til æðri dómstóla.
Af þessari samantekt sést að löggjafinn
hefur með samþykkt sóttvarnalaga ákveðið
að stjórnvöld skuli hafa ríkar heimildir til
að takmarka frelsi einstaklinga í þágu al-
mannaheilla. Er það í samræmi við það
viðhorf sem gilt hefur um aldir þegar kem-
ur að sóttvörnum.
Dögg Pálsdóttir
lögfræðingur Læknafélags Íslands
Dogg@lis.isSóttvarnalögin
L Ö G F R Æ Ð I 3 7 . P I S T I L L