Læknablaðið - sep. 2020, Blaðsíða 53

L ÆK N A BL AÐIÐ 2020/106 439
Öll eyðum við drjúgum tíma í að lesa tímaritsgreinar, en hversu
vel getum við treyst þeim niðurstöðum og ályktunum sem þar
eru matreiddar? Því miður verðum við að fara varlega í þessu
efni, líka í tímaritum sem njóta virðingar. Fjölmörg dæmi sýna að
best er að fara varlega.
Hér verða taldar upp nokkrar tegundir svika eða blekkinga.
1. Engin rannsókn fór fram, tölulegar niðurstöður voru búnar til;
rannsóknin fölsuð frá grunni.
2. Rannsókn var gerð en niðurstöðurnar voru „lagfærðar“ til að
fá þá niðurstöðu sem sóst var eftir.
3. Túlkun niðurstaðna var vafasöm.
4. Rannsókn var birt oftar en einu sinni með svolitlum breyting-
um og þannig látið líta út fyrir að um fleiri en eina rannsókn
hafi verið að ræða.
5. Talsverður fjöldi tímarita birta hvað sem er gegn greiðslu og
þykjast vera ritrýnd en eru það ekki.
6. Til að spara fyrirhöfn biðja sum tímarit aðalhöfund um nafn
og netfang heppilegra ritrýna. Aðalhöfundur getur þá búið til
netfang í nafni tilbúins fræðimanns og þannig ritrýnt sjálfur
sína eigin ritgerð.
7. Vafasöm tölfræðileg úrvinnsla; ef gögnin eru pynduð nógu
lengi játa þau að lokum.
8. Stundum eru hafðir meðhöfundar þó þeir hafi lítið eða ekkert
lagt af mörkum. Ábyrgð meðhöfunda hefur oft verið rædd,
einkum í sambandi við það þegar svikum eða blekkingum
hefur verið beitt.
Eitt frægasta dæmið á síðari tímum um svik í læknisfræði er Andrew
Wakefield. Wakefield þessi er breskur læknir sem birti grein í The
Lancet árið 1998 þar sem hann þóttist sýna fram á orsakasamband
milli MMR-bólusetninga (Measles, Mumps, Rubella, – mislingar,
hettusótt, rauðir hundar) og einhverfu. Þessi rannsókn var gerð á
aðeins 12 börnum, aðferðafræðin var gagnrýnd og mörgum þótti
furðu sæta að greinin skyldi sleppa í gegnum ritrýni hins merka
tímarits. Menn hafa velt fyrir sér hvort skýringin á því hversu vel
og gagnrýnislítið greininni var tekið liggi kannski í því að þarna
var þekktur sérfræðingur á vel metnu kennslusjúkrahúsi sem birti
grein í hátt skrifuðu tímariti.
The Lancet hefur í gegnum árin oftast verið með tilvitnana-
stuðul (impact factor) á bilinu 30-60 sem er mjög hátt. Það tók
hins vegar ritstjórn tímaritsins 12 ár að átta sig á og viðurkenna
að þarna var um að ræða falsanir, mistúlkanir og óeðlileg
hagsmunatengsl og í framhaldinu var greininni afneitað og hún
fjarlægð af vef tímaritsins.
Um svipað leyti var Wakefield sviptur lækningaleyfi í Bret-
landi og bannað að stunda lækningar. Hann flutti til Bandaríkj-
anna og er þar æðsti postuli í samtökum sem berjast gegn bólu-
setningum. Hann hefur aldrei viðurkennt að hafa haft rangt við í
rannsóknum.
Wakefield var með 12 meðhöfunda en flestir þeirra viður-
kenndu að lokum að hafa lítið skipt sér af úrvinnslu og álykt-
unum rannsóknarinnar. Þeir sögðust heldur ekki hafa vitað af
hagsmunatengslum Wakefields. Þessi hagsmunatengsl byggðust á
því að gegn greiðslu voru niðurstöður rannsóknarinnar pantaðar
fyrirfram af lögfræðingum foreldra einhverfra barna sem stóðu í
málaferlum við bóluefnaframleiðendur og kröfðust skaðabóta.
Ótti og andstaða við bólusetningar á sér langa sögu og fór að
bera á slíku upp úr miðri 19. öld. Þessi andstaða er með ólíkindum
þegar haft er í huga að af öllum verkfærum nútímalæknisfræði
er sennilega ekkert sem jafnast á við bólusetningar til að bæta
lýðheilsu. Enginn hefur haldið því fram að bóluefni séu laus við
aukaverkanir en þær eru ótrúlega sjaldgæfar.
Á síðustu áratugum 20. aldar fór að bera talsvert á ótta og
andstöðu við vísindi almennt og þar á meðal andstöðu við
ýmislegt sem nútímalæknisfræði hefur uppá að bjóða. Græðarar
áttu að hafa ráð við flestum mannanna meinum. Það var í þessu
andrúmslofti sem grein Wakefields birtist í The Lancet 1998.
Síðan er búið að eyða ótrúlegum fjármunum og mannorku í að
rannsaka hugsanleg tengsl bólusetninga við einhverfu og enginn
hefur getað sýnt fram á slíkt samband. Öll þessi orka hefði betur
verið nýtt í rannsóknir á einhverju sem hefði gagnast mannkyn-
inu; af nógu er að taka.
Það sem er þó enn alvarlegra er að börn eru aftur farin að
veikjast alvarlega og deyja úr mislingum vegna ótta við bólusetn-
ingar. Það er nefnilega svo að þegar svona vitleysa er farin af stað
getur verið þrautin þyngri að vinda ofan af henni. Hvað sem öðru
líður hefur Wakefield og allir sem berjast gegn bólusetningum
margt á samviskunni.
Á Wikipedia má sjá langan og fróðlegan lista yfir svik og pretti
í vísindum,1 flest dæmin eru frá 21. öld. Það er umhugsunarefni að
stór hluti þessara dæma snerta heilbrigðisvísindi.
1. List of scientific misconduct incidents.
en.wikipedia.org/wiki/List_of_scientific_misconduct_incidents
Svik og prettir
í vísindum
Ö L D U N G A D E I L D
Magnús Jóhannsson
prófessor emeritus í lyfjafræði
Stjórn Öldungadeildar
Kristófer Þorleifsson formaður
Jóhannes M. Gunnarsson ritari
Guðmundur Viggósson gjaldkeri
Halldóra Ólafsdóttir
Margrét Georgsdóttir
Öldungaráð
Hörður Alfreðsson
Magnús B. Einarson
Reynir Þorsteinsson
Snorri Ingimarsson
Þórarinn E. Sveinsson
Umsjón síðu
Magnús
Jóhannsson