Morgunblaðið - 06.06.2020, Blaðsíða 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. JÚNÍ 2020
Saxi fróði skrifaði Danasögu á latínu um 1200. Þar rómar hannÍslendinga sem sagnamenn og segist hafa byggt mikinn hlutaverks síns á frásögn þeirra. Hann tekur fram að Íslendingarhafi ekki leiðst til sællífis enda landið afar hrjóstrugt. En
landsmenn séu iðnir við hin fornu fræði og geri sér örbirgðina bæri-
legri með því að segja frá dáðum annarra þjóða. Svo bætir hann því við
að ótrúleg undur sé að finna á Íslandi, m.a. vatnssúlur sem þeytist í loft
upp en hverfi síðan með
öllu eins og jörðin hafi
gleypt þær. Þegar kemur
að hafísnum segir Saxi:
„Á vissum tímum árs er
þessi eyja umlukin gríð-
armiklum hafís, og þegar
hann þrengir sér að stór-
grýttri ströndinni er eins
og klettarnir svari honum
með holum drunum radda
og skerandi hrópum. Menn
hafa því ímyndað sér að
þarna væru sálir syndugra
manna sem nú mættu
gjalda síns illa lifnaðar og
misgjörða.“
Stíll Saxa er skrautlegur
og ýkjukenndur og mála-
lengingar stundum úr hófi.
Annar bragur er yfir frá-
sögn Ara fróða (d. 1148) hér
úti á Íslandi.
Saxi nafngreinir aðeins
einn Íslending, Arnald, mik-
inn sagnamann, sem jafn-
framt sá fyrir óorðna atburði; hann var í hernaði með Absalon erkibisk-
upi um 1170, stofnanda Kaupmannahafnar.
Í fornaldarsögum okkar birtast sömu persónur og hjá Saxa, og sam-
bærilegum atvikum er þar lýst. Þar ber Hrólf kraka Danakonung hvað
hæst en einnig má nefna Aðils Svíakonung. Þarna er líka jóski prinsinn
Amled (Amlóði, Hamlet) sem Shakespeare gerði síðar frægan.
Saxi beitir að því leyti sömu aðferð og höfundar Íslendingasagna að
hann nýtir sér atvik úr eigin samtíð og kemur þeim fyrir í frásögn sinni
um löngu liðna tíma. Þetta sjáum við hér heima með því að rýna í Sturl-
ungu (sbr. Íslendingasögu Sturlu Þórðarsonar, d. 1283) og hugsa um
leið til Laxdælu og Njálu. Nefna má í því sambandi lýsingu Sturlu á
falli nafna síns og náfrænda, Sighvatssonar, á Örlygsstöðum 1238 og
lýsingu höfundar Laxdælu á falli Kjartans Ólafssonar við Hafragil
1003.
Ég gríp hvert tækifæri til að minna á fornaldarsögurnar. Hugsanlega
voru hinar elstu þeirra (t.d. Örvar-Odds saga) skráðar á skinn mun fyrr
en almennt er talið. Þessu hélt Hermann Pálsson fram í sinni stór-
merku bók, Sagnaskemmtun Íslendinga.
Þórir S. Gröndal skrifar bráðskemmtilega pistla í Morgunblaðið.
Hann býr í Flórída og á það til að vekja furðu innfæddra með því að
þýða beint af íslensku og segja til dæmis ef hann verður yfir sig hissa:
„I am over myself surpriced.“
Þórir bjó til orðið skyndibiti. Og nú hefur hann myndað orðið glaum-
stund um happy hour. Ekki má heldur gleyma nýyrðinu morhád fyrir
brunch (og nú bið ég ykkur, kæru lesendur, að ígrunda þetta orð og
dást að snilld Þóris).
Að lokum dæmi um hina nýju íslensku:
Ekkert ropar svangt.
„Má ekki
bjóða ykkur
í morhád?“
Saxi
Tungutak
Baldur Hafstað
hafstad.baldur@gmail.com
Bandaríkin réðu úrslitum um að framsókn AdolfsHitlers og nasista var stöðvuð í heimsstyrjöld-inni síðari, annars vegar með beinni íhlutun ístyrjöldina bæði á meginlandi Evrópu og ann-
ars staðar en hins vegar með vopnasendingum til Sovét-
ríkjanna, sem gerðu Rauða hernum kleift að snúa taflinu
við í sókn Þjóðverja að Moskvu.
Bandaríkin voru kjölfestan í baráttu frjálsra þjóða
heims gegn alræðisstjórn kommúnismans í kalda stríðinu,
sem stóð í fjóra áratugi og lauk með falli Sovétríkjanna og
þar með frelsun leppríkja þeirra í Austur-Evrópu.
Bandaríkin voru á þeim árum hin mikla fyrirmynd lýð-
ræðisríkjanna, sem ungar kynslóðir þeirra tíma horfðu til í
baráttu fyrir betri samfélögum. Kannski risu þau hæst
sem slík með hinni miklu ræðu Johns F. Kennedys, þáver-
andi forseta Bandaríkjanna, á torginu við Rathaus
Schöneberg í Berlín, þar sem þessi orð hljómuðu: Ich bin
ein Berliner.
Sú ræða varð æskufólki þeirra tíma stórkostlegur inn-
blástur.
Bandaríkin urðu fyrsta ríkið í heiminum til að við-
urkenna Lýðveldið Ísland en með þeirri viðurkenningu
var brautin rudd til endanlegs sjálf-
stæðis íslensku þjóðarinnar eftir að
Ísland hafði verið dönsk nýlenda öld-
um saman.
Bandaríkin urðu sá bakhjarl hins
unga lýðveldis, sem gerði okkur kleift að láta rödd okkar
heyrast á vettvangi alþjóðlegra samskipta.
Með aðild að Atlantshafsbandalaginu 1949 og varn-
arsamningi við Bandaríkin 1951 var öryggi okkar tryggt á
viðsjárverðum tímum, þegar sovéskar herflugvélar og kaf-
bátar, ásamt sovéskum herskipum, voru á stöðugri ferð í
námunda við Ísland og lofthelgi okkar.
Það sem minna hefur verið um talað er að Bandaríkin
höfðu úrslitaáhrif á það að hið gamla nýlenduveldi, Bret-
land, sem hafði farið ránshendi um auðlindir hafsins í
kringum Ísland öldum saman, lét að lokum undan eftir
skýrar ábendingar frá Washington um að nú væri nóg
komið.
Í dag er það svo, að norðurslóðir eru að verða nýtt
átakasvæði og öryggi Íslands þar með ógnað á ný vegna
samkeppni stórvelda í næsta nágrenni við okkur. Þar eru
ekki síst á ferð Rússland og Kína.
Eina ríkið sem hefur afl til að setja þeim ríkjum stólinn
fyrir dyrnar eru Bandaríkin. Evrópuríkin búa ekki yfir því
afli. Þau gátu ekki einu sinni stillt til friðar á Balkanskag-
anum á tíunda áratug síðustu aldar. Þar varð að kalla
Bandaríkin til.
Þeir sem fylgdust með þessari sögu allri horfa nú agn-
dofa á það sem er að gerast í Bandaríkjunum sjálfum
þessa dagana. Þjóðin er augljóslega klofin í herðar niður
og forseti landsins óhæfur til að gegna því veigamikla hlut-
verki, sem forseti Bandaríkjanna á að gegna. Sá maður
sem gegnir því hlutverki nú vinnur markvisst að því að ýta
undir sundrungu og deilur, veifandi Biblíunni á sama tíma
og táragas er notað til að ryðja honum braut.
Afleiðingin er sú, að þau ríki, sem töldust til hinna
frjálsu þjóða heims á tímum kalda stríðsins, eru nú for-
ystulaus. Alræðisríkin, hvort sem þau eru undir forystu
kommúnista, eins og Kína, eða KGB, eins og Rússland,
eða nútímalærisveina Hitlers, hafa þar með frjálsari hend-
ur en ella.
Það er alvörumál.
Inn í þessa mynd blandast önnur mál. Réttindabarátta
blökkumanna í Bandaríkjunum náði hámarki á sjöunda
áratug síðustu aldar. Morðið á John F. Kennedy skapaði
víðtæka samstöðu um tímamótalöggjöf á Bandaríkjaþingi
í þeim efnum en kynþáttamisrétti stendur eftir sem áður
djúpum rótum þar í landi.
Nokkrum árum síðar var hinn mikli leiðtogi blökku-
manna, Martin Luther King, myrtur, fimm árum eftir að
hann flutti ræðu í Washington, sem enn lifir: Ég á mér
draum.
En þrátt fyrir allt þetta virðist sú
skoðun hafa fest rætur meðal hvítra
lögreglumanna vestan hafs, að þeim
leyfist hvað sem er í samskiptum við
svart fólk. Síðustu atburðir í þeim efnum benda til þess að
ítrekuð dæmi um það sama síðustu áratugi hafi ekki kennt
þeim neitt.
Þess vegna upplifum við úr fjarlægð óeirðir í bandarísk-
um stórborgum og að því er virðist upplausn á hinum póli-
tíska vettvangi.
Loks bætist það við, að stöðu Bandaríkjanna sem mesta
efnahagsveldi heims er nú ógnað úr austri. Á næstu ára-
tugum er nánast óhjákvæmilegt að Kína taki við þeirri
stöðu og að það muni leiða til þess að miðpunktur valda-
kerfa heimsins flytjist til Asíu. Að 21. öldin verði öld Asíu.
Þessi þróun mála hefur í för með sér öryggisleysi fyrir
örríki á borð við Ísland. Við getum leitað eftir nánara sam-
starfi við önnur ríki í Norður-Atlantshafi, svo sem Noreg,
Skotland, Færeyjar, Grænland og Kanada, en jafnvel slíkt
ríkjabandalag hefur ekkert bolmagn til að standa á sínu án
stuðnings Bandaríkjanna.
Þess vegna er það mikið hagsmunamál fyrir okkur og
fleiri ríki að Bandaríkin nái áttum á ný, að bandarískir
kjósendur beri gæfu til að kjósa sér forystu í nóvember,
sem stendur undir nafni og hefur burði til þess að sameina
þessa miklu þjóð um það hlutverk að standa í fararbroddi
lýðræðisríkja heims.
Þótt það sem að framan er rakið bendi til hnignunar
Bandaríkjanna sem heimsveldis er það samt sem áður
veruleiki að engin önnur þjóð í heimi er fær um að gegna
því forystuhlutverki, sem Bandaríkin hafa gegnt meðal
lýðræðisríkja.
En það gera þau ekki sem sundrað þjóðríki, eins og Jan-
an Ganesh, dálkahöfundur Financial Times, bendir rétti-
lega á fyrir nokkrum dögum.
Bandaríska þjóðin verður
að ganga sameinuð fram.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Erum við að upplifa
hnignun Bandaríkjanna?
Þegar Skúli Magnússon varbúðardrengur hjá einokunar-
kaupmanninum danska og mældi
út vöru, kallaði kaupmaður jafnan:
Mældu rétt, strákur! Hann átti við
hið öfuga, að Skúli skyldi halla á
viðskiptavinina, ekki mæla rétt.
Þeir, sem nota vildarorð í um-
ræðum, fara að ráði danska kaup-
mannsins. Þeir útvega sér forgjöf.
Þeir neita að mæla rétt. Þeir
reyna að halla á viðmælendur
sína.
Eitt vildarorðið er „gjafakvóti“,
sem þeir auðlindaskattsmenn hafa
um aflaheimildir á Íslandsmiðum.
Orðið er ranglega hugsað. Gjöf er
verðmætur hlutur, sem skiptir um
hendur. Slík gjöf fer frá einum til
annars. Kvótinn er hins vegar
réttur til að veiða, og þegar sýnt
varð um 1980 að takmarka þyrfti
tölu þeirra, sem nýtt gátu tak-
mörkuð gæði hafsins, var eðlileg-
ast að fá þeim, sem þegar voru að
veiðum, þennan rétt. Þeim var
ekki fengið annað en þeir höfðu
þegar notið. Sú regla var hins
vegar tekin upp um aðra, að þeir
yrðu að kaupa sér kvóta til að
geta stundað veiðar.
Annað vildarorð er „ójöfnuður“
um ójafna tekjudreifingu. Orðið
„ójöfnuður“ hefur verið til í ís-
lenskri tungu frá öndverðu og
merkt rangsleitni og yfirgang.
Menn voru ójafnaðarmenn, ef þeir
neyttu aflsmunar. Orðið hefur því
neikvæða merkingu. Þegar Stefán
Ólafsson, Sigrún Ólafsdóttir og
aðrir spekingar uppi í háskóla
nota þetta vildarorð, eru þau að
útvega sér forgjöf, lauma kröfunni
um tekjujöfnun inn í umræður.
Menn sætta sig illa við ójöfnuð, en
þeir viðurkenna margir, að ójöfn
tekjudreifing sé eðlileg afleiðing
af frjálsum markaðsviðskiptum.
Við þá auðlindaskattsmenn og
þau Stefán og Sigrúnu ætti því að
segja: „Mæltu rétt!“ Því er við að
bæta, að þriðja orðið er stundum
notað sem vildarorð, til að stimpla
menn, „nýfrjálshyggja.“ En í raun
og veru er enginn neikvæður blær
á orðinu sjálfu, og því ættu frjáls-
hyggjumenn að taka það upp. Í
frjálshyggju Hayeks og Fried-
mans er vissulega margt nýtt og
ferskt, jafnvel brakandi ferskt.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Mældu rétt!
Mæltu rétt!
ESTRO Model 3042
L 164 cm Leður ct. 10 Verð 339.000,-
L 198 cm Leður ct. 10 Verð 379.000,-
ítölsk hönnun – ítölsk framleiðsla
Skeifunni 8 | Sími 588 0640 | casa.is
CASA býður upp á vaxtalausar raðgreiðslur (meðVisa / Euro) í allt að 6 mánuði.