Morgunblaðið - 13.06.2020, Blaðsíða 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. JÚNÍ 2020
Hamraborg 12
200 Kópavogur
416 0500
www.eignaborg.is
ÁRANGUR
Í SÖLU
FASTEIGNA
Hrísateigur 5, 105 Reykjavík
Opið hús mánudaginn 15. júní kl 17:00-17:30
Verð 35.9 m.
Upplýsingar gefa
og Óskar Bergsson lgfs sími 893 2499, oskar@eignaborg.is
Björt og góð þriggja herbergja í íbúð á neðri sérhæð í þriggja íbúða húsi.
Ytra byrði hússins mikið endurnýjað 2017. Rúmgóð geymsla og þvottahús í kjallara.
Húsið stendur við rólega götu á Teigunum, á geysi vinsælum stað, stutt í skóla og
leikskóla, Laugardalslaug, Laugardalinn auk nálægðar við miðborgina.
Stærð 68 fm
Orðaforði og mál-kerfi nútímaís-lensku byggistenn í dag
merkilega mikið á sama
grunni og þeir textar sem
skrásettir voru á Íslandi
á 12.-14. öld. Um þessa
staðreynd mætti hafa orð
Eiríks á Brúnum þegar
hann hafði kynnst og
furðað sig á gaslýsingu í
Kaupmannahafnarreisu
sinni 1876: „Þetta þykir
sumum, og er, ótrúlegt,
en er þó satt, og merki-
legt.“
Verulegar breytingar urðu raunar á íslenska hljóðkerfinu á
12.-16. öld en þær dyljast nútímalesanda að vissu leyti vegna
þess hve stafsetningin fylgir breytingunum kerfisbundið og not-
ast er við þá meginreglu að ritháttur endurspegli uppruna orða
og samræmi milli skyldra orðmynda, fremur en að byggt sé
fyrst og fremst á fram-
burði. Má vera að þessi
svonefnda upprunastaf-
setning hafi átt þátt í því
hve vel hefur lánast að
byggja íslenskt nútímabók-
mál á svo gömlum grunni.
Íslensk stafsetning varð
smám saman samræmd á 19. öld og fram eftir 20. öldinni.
Danski málfræðingurinn Rasmus Rask (1787-1832) hafði mikil
áhrif í þá veru að festa í sessi upprunasjónarmiðið í íslenskri
stafsetningu. Hann kynnti ritreglur sem notaðar voru í meg-
inatriðum í mörgum ritum Hins íslenska bókmenntafélags. Fyr-
ir honum vakti að stafsetningin gæti í senn nýst í útgáfu fornra
og nýrri texta. Sú stafsetning sem Halldór Kr. Friðriksson
kenndi hátt í hálfa öld í Lærða skólanum var byggð á reglum
Rasks. Ekki er víst að bókstafurinn ð hefði orðið eitt meginein-
kenna á íslensku prentmáli dagsins í dag nema fyrir áhrif
Rasks, og hann lagði áherslu á að rita y, ý og ey samkvæmt
uppruna þótt honum væri vel ljóst að í nútímaframburði heyrð-
ist enginn munur lengur á y, ý, ey og i, í, ei.
Rithátturinn í fyrsta árgangi Fjölnis (1835) skar sig ekki sér-
staklega úr í samanburði við annað prentmál þess tíma. En í
öðrum árgangi (1836) er prentaður langur þáttur eftir Konráð
Gíslason um íslenska stafsetningu. Hann leggur til að fram-
burður fái einkum að ráða stafsetningunni; rita skuli þikir í stað
þykir, gjeta í stað geta, o.fl. Þannig mætti auðvelda börnum
lestrarnámið. Konráð kemur víða við í ritgerðinni og fjallar m.a.
um „nitsemi bókanna“ og segir að það sé „stór munur á, hvurn-
ig hann er sagður, sannleikurinn, hvurnig honum er firirkomið,
og gjegnum hvaða sál hann er kominn“.
Stafsetningarnýmælin í Fjölni 1836 fengu talsverða gagnrýni,
m.a. í Sunnanpóstinum og frá Sveinbirni Egilssyni (ritgerðir
hans um efnið birtust í fyrsta sinn á prenti í útgáfu Gunnlaugs
Ingólfssonar 2017). Í næstu árgöngum Fjölnis er gengið mis-
langt í að fylgja hinum nýju reglum en að lokum var dregið í
land: „Þykir flestum ófært, að rita með öllu eins og talað er; og
þar sem fleiri eru saman í fjelagskap, þar verður afl að ráða og
atkvæðafjöldi.“ Í árgangnum 1844 er stafsetningin komin í það
horf sem almennt tíðkaðist og nálægt reglum Rasks.
Hvurnig hann er
sagður, sannleikurinn
Tungutak
Ari Páll Kristinsson
aripk@hi.is
Málfræðingarnir Rasmus Rask og Konráð
Gíslason höfðu mikil áhrif á íslenskt ritmál.
Ífyrradag birtist frétt hér í blaðinu sem gæti benttil þess að kjarasamningarnir frá því í fyrra verðií uppnámi frá og með 1. september nk. RagnarÞór Ingólfsson, formaður VR, segir í samtali við
Morgunblaðið að stjórnvöld hafi vanefnt fyrirheit varð-
andi verðtryggingu og hlutdeildarlán og að þær van-
efndir kalli á uppsögn svonefndra lífskjarasamninga.
Í færslu á Facebook fyrir nokkrum dögum segir
Ragnar Þór:
„Því skal svo haldið til haga að það eina sem raun-
verulega ógnar lífskjarasamningnum eru stjórnvöld
sjálf.
Það stendur ekki steinn yfir steini þegar kemur að
efndum loforða og hefur mest allur tími og vinna verka-
lýðshreyfingarinnar farið í það að endursemja og krefja
sömu stjórnvöld um sömu hluti og samið var um og
skrifað var undir.“
Síðar í færslunni segir Ragnar Þór þó:
„Ég vil þó taka fram að ég hef átt mjög góð sam-
skipti við félags og barnamálaráðherra ásamt húsnæðis
og mannvirkjastofnun í þeirri frábæru
vinnu sem unnin hefur verið með til-
lögum í húsnæðismálum og endalausri
viðleitni í að miðla málum gagnvart
forsætis og fjármálaráðherrum.“
Og loks segir formaður VR í sömu
færslu:
„Við skulum setja okkur í stellingar
fyrir komandi vetur. Ef hann verður harður verður það
í boði stjórnvalda og við skulum ekki leyfa þeim að
komast upp með að klína þeirri ábyrgð á aðra.“
Þetta eru stór orð en ljóst að þeim fylgir full alvara.
Og augljóst að mikið hefur gengið á í samskiptum laun-
þegahreyfingarinnar og stjórnvalda að undanförnu,
sem ekki hefur komið fram opinberlega.
Fram undan eru mjög erfiðir tímar. Atvinnuleysi hef-
ur aldrei í sögu okkar verið meira. Endurreisn efna-
hagslífsins í kjölfar kórónuveirunnar mun ekki taka
nokkra mánuði heldur nokkur ár. Ísland er í fimmta
sæti á lista OECD yfir 37 aðildarríki samtakanna um
hver þeirra fari verst út úr efnahagslegum afleiðingum
veirunnar.
Við slíkar aðstæður er ljóst að öllum aðilum máls ber
skylda til að slíðra sverðin og ná samstöðu um fram-
haldið. Og kannski má segja að eftir að framangreind
orð féllu hafi það að einhverju leyti gerst varðandi hlut-
deildarlánin.
Hér á þessum vettvangi hefur ítrekað verið bent á að
lykillinn að því hversu vel tókst til að koma þjóðarbúinu
á réttan kjöl eftir djúpa efnahagslægð á árunum 1967-
1969 var traust á milli stjórnvalda og verkalýðshreyf-
ingar, sem ekki var auðvelt að ná á tímum kalda stríðs-
ins á milli ólíkra þjóðfélagsafla.
Þegar hér er komið sögu fer bezt á því að umræður
um ágreiningsefni á milli verkalýðsfélaga og stjórn-
valda um efndir af hálfu hinna síðarnefndu á fyrir-
heitum í tengslum við lífskjarasamningana fari fram
fyrir opnum tjöldum.
Hvað er það nákvæmlega sem verkalýðsfélögin telja
að stjórnvöld hafi ekki staðið við?
Hver eru viðhorf stjórnvalda gagnvart þeim efnis-
atriðum?
Áföllin sem þjóðarbúið hefur orðið fyrir af völdum
kórónuveirunnar eru svo mikil að það er ekki á það
bætandi.
Þegar haustar fara efnahagslegar afleiðingar veir-
unnar að koma fram af fullum þunga á fjárhagsstöðu
heimila í landinu. Uppsagnir verða þá komnar til fram-
kvæmda, tekjutap fólks birtist ekki bara í orði heldur
líka á borði. Og þá fer að harðna verulega á dalnum.
Ef við það bætist uppsögn kjarasamninga og jafnvel
verkföll fer ekki á milli mála að staðan versnar veru-
lega. Þá fer fólk að horfa til þingkosninga á næsta ári,
sem munu valda enn meiri spennu og
óróleika í samfélaginu.
Í þessu ljósi verður væntanlega öllum
ljóst að það er ekkert vit í því að láta
skeika að sköpuðu og bíða aðgerðalaus
hjá eftir að upplausnin í samfélaginu
magnist upp úr öllu valdi.
Alþingi verður að sýna að það standi
undir nafni. Kjörnir fulltrúar þjóðarinnar verða að taka
höndum saman um að koma í veg fyrir að ástandið
verði enn verra en það er og að þessu sinni ekki af
völdum veirunnar heldur af manna völdum.
Að auki er ekki hægt að útiloka að veiran taki sig
upp á ný og að ný bylgja af henni gangi yfir næsta
vetur. Alla vega er alveg eins reiknað með því að það
geti gerzt ef tekið er mið af umræðum í nálægum
löndum.
Einhverjir myndu kannski segja að ef einhvern tíma
væri tilefni til þjóðstjórnar væri það nú. En þar sem
þingkosningar fara fram á næsta ári er eðlilegt að bíða
með slíkar vangaveltur þar til í ljós kemur hvað kemur
upp úr kjörkössunum.
En það kemur hins vegar ekki í veg fyrir að nánara
samráð verði tekið upp á milli stjórnar og stjórnar-
andstöðu á Alþingi. Það mundi breyta stöðunni mikið
og hugsanlega koma í veg fyrir að allt fari hér í bál og
brand vegna uppsagnar kjarasamninga.
Það má segja að eftir umrædd ummæli formanns VR
hafi víglínurnar verið dregnar. Að óbreyttu getur kom-
ið til uppsagna kjarasamninga eftir tæpa þrjá mánuði.
Þann tíma þarf að nota til þess að ná samkomulagi á
milli ríkisstjórnar og verkalýðshreyfingar um þá fram-
kvæmd fyrirheita stjórnvalda frá samningunum í fyrra,
sem verkalýðsfélögin geta verið sátt við. Það á að vera
hægt að ná slíku samkomulagi á þessum tíma og aug-
ljóst að það er betri kostur og kostnaðarminni en upp-
sögn kjarasamninga og það sem á eftir myndi fylgja.
Þess vegna þurfa aðilar málsins að horfast í augu við
veruleikann eins og hann blasir við nú og sýna að þeir
geti náð sáttum og skapað traust sín í milli.
Kjarasamningar í uppnámi?
Alþingi verður að
sýna að það standi
undir nafni.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Adam Smith taldi þrælahaldóhagkvæmt með þeim einföldu
rökum að þræll væri miklu meira
virði sem frjáls maður, því að þá
hefði hann hag af því að finna og
þroska hæfileika sína í stað þess að
leyna þeim fyrir eiganda sínum.
Þetta vissi Snorri Sturluson líka og
færði í letur söguna af Erlingi
Skjálgssyni, sem gaf þrælum sínum
tækifæri til að rækta landskika,
hirða afraksturinn af þeim og kaupa
sér fyrir hann frelsi. „Öllum kom
hann til nokkurs þroska.“
Auðvitað nálgast nútímamenn
vandann öðru vísi. Þrælahald er ekki
aðeins óhagkvæmt, heldur líka ósið-
legt, á móti Guðs og manna lögum.
Það varð að afnema. Hitt er annað
mál, að það getur kostað sitt að bæta
úr böli. Adam Smith rifjaði upp, að
kvekarar í Bandaríkjunum hefðu
gefið þrælum sínum frelsi, en það
benti til þess, sagði hann, að þræl-
arnir hefðu ekki verið mjög margir.
Menn eru því betri sem gæðin kosta
þá minna.
Miklu var fórnað til að afnema
þrælahald í Bandaríkjunum.
Borgarastríðið 1861-1865 kostaði
700 þúsund mannslíf, og eftir það
lágu Suðurríkin í rústum, eins og
lýst er í skáldsögu Margrétar Mitch-
ell, Á hverfanda hveli. Beiskja
þeirra, sem töpuðu stríðinu, kom
niður á þeldökku fólki, sem var í
heila öld neitað um full mannrétt-
indi. Brasilíumenn fóru aðra leið.
Þeir afnámu þrælahald í áföngum.
Fyrst var sala þræla bönnuð, síðan
var öllum börnum þræla veitt frelsi,
þá var öllum þrælum yfir sextugt
veitt frelsi, og loks var þrælahald
bannað með lögum árið 1888, en þá
var ekki nema fjórðungur þeldökks
fólks enn ánauðugur. Bretar fóru
enn aðra leið. Þeir bönnuðu þræla-
hald á öllum yfirráðasvæðum sínum
árið 1833, en greiddu eigendum bæt-
ur.
Við getum engu breytt um það,
sem orðið er, en í löndum múslima
tíðkast enn sums staðar þrælahald.
Þar er verðugt viðfangsefni.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Þrælahald í sögu
og samtíð