Börn og menning - 2019, Page 14

Jólasveinar fyrr og nú
Anna Þorbjörg Ingólfsdóttir
Þegar jólahátíðin nálgast fara
þekktar jólavættir eins og Grýla,
jólasveinarnir og jóla kötturinn
á stjá og gera vart við sig í
mannheimum. Koma fyrstu
jólasveinanna til byggða er vin-
sælt fréttaefni í fjölmiðlum og
Stekkjastaur, sem kemur þeirra
fyrstur, ratar til dæmis ósjaldan
í viðtöl til að auka tilhlökkun
barnanna sem eiga þá von um
eitthvað gott í skóinn. Bækur
um jólasveinana og Grýlu eru
gjarnan teknar fram á heimilum
og í skólum og enn eru að koma
út bækur með gömlum og nýjum sögum af þeim. Sum
börn eru mjög spennt fyrir jólasveinunum en öðrum
stendur stuggur af þeim og til er að fólk vilji helst að þeir
séu bara til í sögum og ljóðum en sleppi því að líkamnast
og sýna sig á aðventunni. Um það verður líklega seint
nein sátt.
„Segja vil ég sögu af sveinunum þeim“
Elsta og áhrifamesta barnabókin um þessar jólavættir
er bók Jóhannesar úr Kötlum, Jólin koma, frá árinu
1932. Hún hefur verið gefin út margsinnis síðan og
er eflaust til á mörgum heimilum. Þar er meðal annars
að finna kvæðið Jólasveinarnir sem æ síðan hefur ver-
ið vinsælt í aðdraganda jólanna. Í kvæðinu segir frá
þrettán nafngreindum sveinum sem koma til byggða
einn og einn „en aldrei tveir
og tveir“ (Jóhannes úr Kötlum
1983:10) og stela sér góðgerð-
um á bóndabæjunum. Þótt
þeir leggi af stað úr fjöllunum
í langri halarófu er látið að því
liggja að þeir komi á bæina
í tiltekinni röð, Stekkjastaur
fyrstur og Kertasníkir síð-
astur á aðfangadag. Í kvæðinu
leika sveinarnir lausum hala í
sveitinni á meðan þeir dvelja í
mannheimum og hafa líklega
ekki verið aufúsugestir miðað
við framferði þeirra eins og því
er lýst í kvæðinu. Þeir sitja þó á strák sínum á sjálfa
jólanóttina og njóta jólaljósanna. Á jóladag heldur
Stekkjastaur aftur til fjalla og síðan koll af kolli þar til
Kertasníkir snýr heim á þrettándanum.
Í kvæðinu er látið að því liggja að þetta sé frásögn
frá því í gamla daga: „Segja vil ég sögu / af sveinunum
þeim, / sem brugðu sér hér forðum / á bæina heim“
(bls. 9). Þetta er áréttað í lokaerindinu: „Fyrir löngu á
fjöllunum / er fennt í þeirra slóð. / – En minningarnar
breytast / í myndir og ljóð“ (bls. 24). Jóhannes hefur
líklega ekki séð það fyrir hvernig kvæðið varð upphaf
að hefð sem hefur orðið jafn lífseig og raun ber vitni.
Myndir Tryggva Magnússonar af sveinunum undir-
strika að þeir voru ekkert lamb að leika sér við, enn
eimdi eftir af tröllslegum uppruna þessara sona Grýlu.
Í kvæðinu leika
sveinarnir lausum hala
í sveitinni á meðan þeir
dvelja í mannheimum
og hafa líklega ekki verið
aufúsugestir miðað við
framferði þeirra eins og
því er lýst í kvæðinu.