Börn og menning - 2019, Page 15

15Jólasveinar fyrr og nú
„Af þeim eru jólasveinar jötnar á hæð“
Jólasveinanna er fyrst getið í heimildum á sautjándu
öld í Grýlukvæði séra Stefáns Ólafssonar í Vallanesi en
hugmyndir um þá geta verið mun eldri. Í kvæði Stefáns
kemur fjöldi þeirra ekki fram en þeir eru þar nefndir
meðal barna Grýlu og Leppalúða sem öll eru brjóst-
hörð, þver og þrá. Jólasveinarnir eru sagðir jötnar á
hæð og skæðir börnum eins og fjölskyldan öll (Stefán
Ólafsson 1885–1886). Hér er því um hreinræktaðar
hræðsluvættir að ræða og því hlutverki gegndu jóla-
sveinarnir næstu tvær aldirnar. Í Húsagatilskipun kon-
ungs frá 1746 er foreldrum til dæmis bannað að hræða
börn og skuli „sá heimskulegi vani, sem hér og þar skal
hafa verið brúkanlegur í landinu, að hræða börn með
jólasveinum eður vofum alldeilis vera afskaffaður“ (Til-
skipan um hús-agann á Íslandi 1973:567).
Þegar kemur fram á nítjándu öld hefur ímynd jóla-
sveinanna mildast nokkuð, þeir eru þó enn stórkarlaleg-
ir, hrekkjóttir og þjófóttir en hættir að borða börn. Tala
jólasveinanna hefur verið nokkuð á reiki í heimildum
en í handriti frá átjándu öld eru þeir sagðir þrettán.
Þegar þjóðsagnasafn Jóns Árnasonar kom út árið 1862
eru tvær tölur nefndar, níu og þrettán. Enn þekkjum
við kvæðið Jólasveinar einn og átta og sömuleiðis þjóð-
vísuna: „Upp á stól / stendur mín kanna, / níu nóttum
fyrir jól / þá kem ég til manna.“ Samkvæmt heimildum
virðist sem talan níu eigi uppruna sinn á Norðurlandi
en talan þrettán úr Dalasýslu og fellur sú tala ágæt-
lega að hinum þrettán dögum jólahátíðarinnar (Árni
Björnsson 1993:341–343).
Árið 1860 fékk Jón Árnason nöfn þrettán jólasveina
frá séra Páli Jónssyni á Myrká í Eyjafirði en hann var
ættaður úr Dalasýslu. Nöfnin eru kunnugleg: Stekkjar-
staur, Giljagaur, Stúfur, Þvörusleikir, Pottasleikir,
Askasleikir, Faldafeykir, Skyrgámur, Bjúgnakrækir,
Gluggagægir, Gáttaþefur, Ketkrókur og Kertasníkir
(Árni Björnsson 1993:343). Jóhannes úr Kötlum ólst
upp í Dalasýslu og því eðlilegt að hann hefði jólasvein-
ana þrettán í sínu kvæði. Nöfnin eru að mestu hin
sömu og hjá Páli Jónssyni en Skyrjarmur, Pottaskefill
og Hurðaskellir koma í stað þeirra Skyrgáms, Potta-
sleikis og Faldafeykis. Árni Björnsson (1993) telur lík-
legt að Jóhannesi séu þessi nöfn töm úr æsku sinni. Eins
og lesendur kannast við þá hafa nöfnin Skyrgámur,
Pottasleikir og Hurðaskellir fest við þessa sveina en hin
nöfnin vikið. Þess má geta að mun fleiri jólasveinanöfn
eru til í heimildum og nokkur þeirra eru kvenkyns, til
dæmis Flotsokka og Sledda, en litlum sögum fer hins
vegar af þeim systrum jólasveinanna.
Santa Claus og íslensku jólasveinarnir
Íslensku jólasveinarnir hafa orðið fyrir erlendum áhrif-
„ … í langri halarófu á leið niður í sveit.“