Bændablaðið - 27.01.2022, Blaðsíða 32

Bændablaðið | Fimmtudagur 27. janúar 202232
SAGA&MENNING
Framræsla votlendis þótti á sínum
tíma mikið framfara skref í land­
búnaði til heilla og sveitum landsins
mikil lyfti stöng. Framfaratrú í
kjölfar tækninýjunga var mikil
og sjálf sagt þótti að bæta land­
kosti samkvæmt þeirra tíma
mæli kvarða. Ýmsar aðferðir
voru reyndar og notaðar við fram­
ræsluna þar á meðal að sprengja
fyrir skurðum með dínamíti.
Með því að ræsa fram votlendi er
grunnvatnsstaða mýra lækkuð með
því að leiða vatnið burt í skurðum
eða ræsum. Við framræslu breytist
gróðurfar landsins og heilgrös taka
við af hálfgrösum og landið verður
auðveldara til beitar og ræktunar.
Annað sem ekki má vanmeta er að
þurrt land er auðveldara yfirferðar
og þeir sem hafa verið í sveit og
þekkja mýrar vita hversu óþægilegt
það er að vera nánast alltaf blautur
á fótunum.
Seinni tíma rannsóknir sýna
að votlendi geymir mikið magn
kolefnis og með því að ræsa fram eða
afvatna landið losnar mikið magn
koltvísýrings út í andrúmsloftið.
Í dag snýst umræðan um votlendi
um endurheimt þess til að auka
kolefnisbindingu með því að fylla
upp í skurði.
Vélvæðing
Fyrstu tilraunir til framræslu
hérlendis voru gerðar fyrir tilstilli
dönsku stjórnarinnar árið 1780
þegar hún veitti Stefáni Þórarinssyni
amtmanni fjárstyrk til að reyna
framræslu mýrlendis. Styrkurinn
var til tveggja ára og gaf Stefán
út leiðbeiningar um framræslu,
„Stutt og einfaldlig undirvísan um
vatns-veitingu af mýrum og þeirra
meðferð, að þær beri gott gras“, í Riti
Lærdómslistafélagsins árið 1781.
Á nítjándu öld var tækjakostur
til framræslu takmarkaður og fólst
aðallega í handmokstri með skóflum.
Aukin tæknivæðing á fyrri hluta
tuttugustu aldar átti eftir að breyta
verklaginu til muna og gera mönnum
kleift að ræsa fram og þurrka
ómældan fjölda hektara af mýrum
um alla heim.
Mýrarkalda
Framræsla mýra erlendis var ekki
eingöngu framkvæmd til að auka
uppskeru landsins því víða þar sem
malaría var landlæg var framræsla
hluti af baráttunni við sjúkdóm,
sem olli dauða milljóna manna
og aðallega barna árlega um allan
heim, með því að eyða búsvæði
moskítóflugunnar sem smitar fólk
af malaríu eða mýrarköldu.
Landbúnaðarsýningin 1921
Á Búsáhaldasýningunni sem haldin
var í Vatnsmýrinni í Reykjavík
árið 1921 kynnti A/S Norsk
Sprængstofindustrie sprengiefni
til notkunar í landbúnaði,
Gröftedinamit, Landbruks-Stjeme-
dinamit og Landbruks-Sikrit. Í
Búnaðarritinu 1922 segir: „Tvær
síðasttöldu tegundirnar eru aðallega
ætlaðar til að sprengja grjót, en
„Gröftedinamit“ til skurðgraftar,
eins og nafnið bendir til.“
Nokkuð af sprengiefninu var
til sýnis og var notkun þess sýnd í
Vatnsmýrinni meðan á sýningunni
stóð og á Vífilsstöðum eftir að
henni lauk. Einnig var einhverju
af sprengiefni útbýtt meðal
sýningargesta, víðs vegar að af á
landinu, sem höfðu sérstakan áhuga
á að reyna það. Eitthvað sem erfitt
væri að sjá fyrir sér í dag.
Notkun á Gröftedinamit
Samkvæmt því sem segir í
Búnaðarritinu er Gröftedinamit notað
á þann hátt að í miðlínu skurðarins,
sem grafa skal, er stungið niður
dínamítpatrónu, með vissu millibili,
og í vissa dýpt. „Holurnar eru allar
fylltar vatni, ef jörðin er ekki svo vot,
að þær fyllist sjálfkrafa. Í næstsíðustu
patrónunni í röðinni er síðan kveikt
með hvellhettu og kveikiþræði.
Springa þá allar hleðslurnar í einu, og
þeyta skurðmoldinni upp og til hliða.
Millibil hleðslunnar, dýpt og stærð,
verður að haga eftir jarðveginum og
stærð skurðanna.“
Eigi að gera mjög breiða skurði
má setja tvær raðir með dínamíti
og sprengja þær báðar í einu. Með
þessari aðferð hafa verið sprengdir
175 metra langir skurðir, með einni
kveikingu. „Tilraunir í Noregi hafa
sýnt að 100 gramma hleðslur, með 40
cm millibili, settar 35 cm niður (neðri
brún) hafa sprengt ca 2 m breiðan og
1 m djúpan skurð.“
Gröftedinamit var reynt í Vatns -
mýrinni, skammt frá Gróðrars-
töðinni. Mýrin sem sprengt var í er
sögð hafa verið mjög rotin og laus
í sér. „Þar heppnaðist sprengingin
ekki vel, aðeins nokkur hluti
skurðlengdarinnar, sem sett var
niður í, sprakk við fyrstu kveikingu.
Orsökin var, að líkindum, að sumar
dínamítpatrónurnar hafa verið
skemmdar.“
Á Vífilsstöðum var sprengdur
tíu metra langur skurður með einni
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Eftir að sænski efnafræðingurinn Alfred Bernhard Nobel fann upp dínamítið og fékk einkaleyfi á þá uppfinningu 1867, olli það straumhvörfum í verklegum
framkvæmdum á ýmsum sviðum. Farið var að nota það til að létta mönnum störf við námagröft, mannvirkjagerð og líka í landbúnaði. Þar áttuðu menn sig
á að í staðinn fyrir að handmoka skurði til framræslu á mýrum var einfaldlega hægt að stinga niður dínamíttúpum með jöfnu millibili og sprengja rásir í
mýrarnar. Sama var gert þegar búa þurfti til siglingarennur í gegnum ís eða losna við fyrirstöður í vegagerð. Undraefnið dínamítið varð þannig eins konar
allra meina bót í verklegum framkvæmdum.
Alfred Bernhard Nobel.
Sprengiefni komið fyrir. Myndin líklega tekin á Hvanneyri á fimmta áratug
síðustu aldar. Mynd / Búfræðingurinn 13. árgangur 1947
Framræsla með dínamíti í Missouri-ríki í Bandaríkjum Norður-Ameríku árið
1909. Mynd / semo.contentdm.oclc.org
Skurður eftir sprengingu. Mynd / Búfræðingurinn 13. Árgangur 1947