Bændablaðið - 27.01.2022, Blaðsíða 38

Bændablaðið | Fimmtudagur 27. janúar 202238
SAGA&MENNING
Í kaflanum „Misseristalið og til-
drög þess“ eftir Þorkel Þorkelsson,
í 1. tbl. Skírnis árið 1928, kemur
meðal annars fram að nöfn viku-
daganna eigi sér þó nokkra sögu.
Ef litið er yfir síðurnar má sjá
hvernig nafnagift daganna eins og
við þekkjum þá tengist í raun þeim
fræðum Egypta og ákvörðun um að
tengja heitin við stjörnufræði. Vikan
í Egyptalandi á 13. öld var semsé
nátengd stjörnufræði og fengu dagar
vikunnar nöfn eftir þeim reikistjörn-
um er þekktust á þeim tíma.
Samkvæmt stjörnufræðum töldu
menn sólina, tunglið, Mars, Venus,
Júpíter, Merkúr og Satúrnus helstu
reikistjörnurnar og að fjarlægð þeirra
frá jörðu fylgdi þessari röð.
Var almenn trú þess efnis að dag-
legt líf okkar manna færi eftir áhrifum
stjarnanna, en talið var að sú stjarna
sem dagurinn var kenndur við hefði
bæði sérstök umráð yfir fyrstu stundu
dagsins, auk þess sem allur sá dagur
væri sérstaklega á valdi hennar.
Sólin hefði umráð yfir fyrstu
klukkustund sunnudagsins og því var
hann kenndur við hana og nefndur
dies solis (sólardagur eða sunnu-
dagur). Sömu sögu var að segja
með næsta dag sem var þá kenndur
við tunglið og nefndur mánadagur
(dies lunæ). Mars átti fyrstu stundu
þriðjudagsins, sem þess vegna varð
hans dagur (dies Martis), og mið-
vikudagurinn var dagur Venusar (dies
Veneris). Júpíter stjórnaði fimmtu-
deginum (dies Jovis), Merkúr föstu-
degi (dies Mercurii) og laugardagur
var dagur Satúrnusar (dies Saturni).
Dagar heiðingjanna í dag
Þarna á milli egypskrar stjörnufræði
og svo heiðinna siða má finna sterka
tengingu í fyrstu tveimur þeim nöfn-
um er telja dagana. Sólardagurinn
egypski heitir hjá heiðingjunum
(okkur) sunnudagur enda þýðir
sunna sól. Tunglið, öðru nafni máni,
kennir mánudag. Venusardagurinn
okkar er þó ekki miðvikudagur held-
ur föstudagur – enda Venus/Freyja
þeirra heiðnu vill tengjast frjósemi
og þar frjádegi eða föstudegi. Þriðju-,
miðviku- og fimmtudagar heiðingja
voru nefndir eftir guðunum Tý, Óðni
og Þór (tirsdag, onsdag og torsdag á
skandinavískunni) og svo var þvotta-
dagurinn mikli og dagur reikistjörn-
unnar Satúrnusar upp á Egypta
kallaður lørdag /laugardagur. Í forn-
íslensku hétu þó vikudagarnir okkar
Íslendinga – líkt og hjá frændþjóðun-
um: týsdagur, óðinsdagur, þórsdagur
og frjádagur.
Annars er víst rétt að geta þess að
þrettándu aldar Egyptar höfðu beyg
af laugardegi, degi Satúrnusar, en sú
pláneta þykir hafa margþætt áhrif á
mannkynið og helst ekki af góðu.
Vanlíðan, hindranir og sorg, álög og
þjáningar eru aðalsmerki hennar og
merkilegt að vita hvort einhverjir
skynja þau áhrif um helgar.
Tunglið snýst að venju
Hvað varðar mánuðinn í heild var
hann upphaflega og er að sjálfsögðu
enn í dag, tíminn sem tekur tunglið
að snúast um möndul sinn – eða um
það bil fjórar vikur. Þannig upphófst
þetta eiginlega tímatal þjóða, en á
öldum áður, er ekki var við rafljós
að styðjast, varð fólk oft að sníða
athafnir sínar eftir tunglskininu og
þá nauðsynlegt að vita hvenær þess
var von. Orðið mánuður er dregið af
orðinu máni, sem merkir tungl eins
og áður hefur komið fram og var
tíminn talinn á milli tunglfyllinga,
í kringum 30 dagar.
Mánuðirnir okkar Íslendinga báru
eilítið önnur nöfn hér áður fyrr og
miðuðust þau gjarnan við veðurfar,
búhætti eða annað sem stóð þeim
nærri. Í Snorra-Eddu má finna örlítil
tilbrigði við gömlu mánaðaheitin
þó þau séu flest hin sömu, en
tímatalið samkvæmt Snorra-
Eddu var á þá vegu að allir
mánuðirnir byrjuðu á sama
(tólfta) töludegi hvers mánaðar
eins og við þekkjum þá í dag.
Tímatal Snorra-Eddu
Vetur byrjaði 12. október á
gormánuði og lauk 11. apríl í
einmánuði.
Sumar tók við af vetri og
hófst með gaukmánuði þann
12. apríl en lauk á kornskurðar/
haustmánuði þann 11. október.
Upptalning þeirra er eftirfarandi,
frá og með vetri, 12. október.
Gormánuður, ýlir/frermánuður,
jólmánuður/mörsugur/hrútmánuður,
þorri, góa, einmánuður.
Sumar, frá og með 12. apríl:
Gaukmánuður, sáðtíð/eggtíð/
stekktíð, sólmánuður/selmánuður,
miðsumar/heyannir, tvímánuður,
kornskurðarmánuður/haustmánuður.
Hin nýrri/gömlu mánaðaheiti
koma hér á eftir og er nákvæm dag-
setning þeirra örlítið á flökti.
Hin nýrri/gömlu mánaðaheiti
Vetur: Gormánuður hefst fyrsta
vetrardag, laugardag í 1. viku vetrar
(21.–28. október),
Ýlir hefst mánudag í 5. viku vetrar
(20.–27. nóvember),
Mörsugur hefst miðvikudag í
9. viku vetrar (20.–27. desember),
Þorri hefst föstudag í 13. viku vetrar
(19.–26. janúar),
Góa hefst sunnudag í 18. viku vetr-
ar (18.–25. febrúar),
Einmánuður hefst þriðjudag í
22. viku vetrar (20.–26. mars)
Sumar: Harpa hefst sumardaginn
fyrsta, fimmtudag í 1. viku sumars
(19.–25. apríl),
Skerpla hefst laugardag í 5. viku
sumars (19.–25. maí),
Sólmánuður hefst mánudag í
9. viku sumars (18.–24. júní),
Heyannir hefjast á sunnudegi
23.–30. júlí,
Tvímánuður hefst þriðjudag í
18. viku sumars (22.–29. ágúst),
Haustmánuður hefst fimmtudag í
23. viku sumars (20.–26. september)
Vetrarmánuðir
Nafn gormánaðar vísar til sláturtíðar
en fyrsti dagur hans er jafnframt
fyrsti vetrardagur. Ýlir, sem næstur
er honum í röðinni, er stundum
nefndur skammdegismánuðurinn
en uppruni nafns hans er óráðinn.
Mörsugur, a.m.k. samkvæmt Gísla
Jónssyni íslenskufræðingi, kennara og
pistlahöfundar þáttanna um íslenskt
mál í Morgunblaðinu, dregur nafn
sitt af því að vera „sá mánuður er
sýgur mörinn, ekki einasta úr skepn-
unum, heldur nánast öllu sem lífsanda
dregur“.
Nafn mánaðarins þorra, sem hefst
að loknum mörsugi, er tiltölulega
óskilgreint, en einhverjir vilja meina
að orðið sé skylt lýsingarorðinu þurr
eða að þverra.
Þegar hoppandi berrassaðir menn
boða gæfu áhorfenda
Bóndadag ber jafnan upp á fyrsta dag
þorra og bar nú í ár upp á 21. janúar.
Rétt er – fyrir þá er telja sig bónda á
sínu heimili – að fara eftir þeim ís-
lenska sið að vakna fyrir allar aldir og
hoppa í kringum heimili sitt á öðrum
fæti, hálfberrassaðir, dragandi brókina
á eftir sér. Halda síðan veislu.
Eða, eins og segir í Þjóðsögum
Jóns Árnasonar, að ... karlmenn
skyldu fara fyrstir á fætur allra manna
á bænum þann morgun sem þorri gekk
í garð. Áttu þeir að fara ofan
og á skyrtunni einni, vera bæði
berlæraðir og berfættir, en fara
í aðra skálmina og láta hina
lafa og draga hana á eftir sér á
öðrum fæti, ganga svo til dyra,
ljúka upp bæjarhurðinni, hoppa
á öðrum fæti í kringum bæinn,
draga eftir sér brókina á hinum
og bjóða þorra velkominn í garð
eða til húsa.
Síðan áttu þeir að
halda öðrum bændum úr
byggðarlaginu veislu fyrsta
þorradag; þetta er „að fagna
þorra og veitir gæfu þeim er
á horfa“ segja Þjóðsögurnar.
(Þetta er rétt að muna að ári fyrir
þá sem ekki vissu og ef til vill gott að
klippa út greinina.)
Áhugavert er að sjá auglýsingar
fjölmiðla í tilefni bóndadagsins, en
fyrstu slíkar auglýsingar á prenti
birtust í dagblöðunum í kringum
níunda áratuginn. Eyjafréttir, árið
1983, voru ekki að skafa utan af
því og settu í blaðið auglýsingu frá
blómaverslun þeirra Eyjamanna –
Eyjablóm – sem klykkt er út með
setningunni Hann á það skilið?
Einhverjum þætti slíkt orðalag,
þótt grípi sannarlega augað, nú ekki
við hæfi, svona út á við a.m.k., í dag.
Góa
Öðrum hnöppum var að hneppa
með blómaauglýsingar konudags-
ins, sem birtust alla jafna tuttugu
Austan sólar og sunnan mána:
Hann á það skilið? Á hann það skilið?
Fyrsta blaðaauglýsing konudagsblóma, sem kom frá Félagi garðyrkjubænda og
blómaverslana árið 1957. Mynd / timarit.is
Auglýsing Bóndadagsblómanna árið 1983 en þar virtust menn efins um ágæti þess
að færa bændum blóm. Það hefur sjálfsagt verið eitthvað tilfallandi. Mynd / timarit.is