Bændablaðið - 27.01.2022, Side 50

Bændablaðið | Fimmtudagur 27. janúar 202250
Um mitt þetta ár verður skylda
í Danmörku að vera með
klóru búnað í öllum stíum hjá
nautgripum, þ.e. bæði smákálfum,
geldneytum og fullorðnum
gripum, en ekki er þó gerð krafa
um að klórurnar séu með mótor
eins og þekkist víða í fjósum.
Hér á landi er ekki enn gerð
krafa um slíkan aðbúnað en þó svo
að ekki sé getið um slíkt í einhverju
regluverki ætti það ekki að koma í
veg fyrir að kúabændur hérlendis
setji upp klórubúnað fyrir alla sína
gripi.
Eykur vellíðan
Kúaklórubúnaður hefur nú verið
á markaðinum í nokkra áratugi og
hafa verið gerðar ótal rannsóknir á
áhrifum þeirra á kýr. Niðurstöðurnar
eru allar á einn veg en hafi kýr
aðgengi að klórubúnaði líður henni
betur enda er húðhirða mikilvæg. Í
náttúrunni leysa gripir þetta með því
að velta sér upp úr drullu, leggjast
í vatn og nudda sér upp við tré
en þetta er auðvitað ekki hægt í
nútíma fjósum.
Klórubúnaður leysir því að hluta
til þessa þörf hýstra nautgripa.
Rannsóknir sýna að áhrifin eru ekki
einungis bætt húðhirða og vellíðan
heldur hefur aðgengi að klórubúnaði
einnig jákvæð áhrif á afurðasemi og
dregur úr streitu.
Líka gagnlegar fyrir yngri gripi
Tilraunir erlendis hafa sýnt að kálfar
nota klórur reglulega og allt frá 10
mínútum og upp í 40 mínútur á dag.
Þá sýna tilraunir að kálfar sem hafa
aðgengi að klórum eru rólegri og
minna er um áflog þeirra á milli auk
þess sem þeir sýna síður óæskilegt
atferli eins og að sleikja innréttingar
eða rúlla tungunni svo dæmi sé
tekið. Til viðbótar hefur verið bent á
að fyrir utan að hárafar þeirra verður
betra, þá nota þeir meiri tíma í át
þó ekki hafi fundist enn marktækur
munur á vexti kálfa sem hafa aðgengi
að klórum í samanburði við þá sem
ekki hafa slíkt aðgengi.
Kúaburstar
Fyrsti klórubúnaðurinn, sem
greinar höfundur veit a.m.k. um að
hafi verið settur upp á Íslandi var
í gamla fjósinu á Hvanneyri fyrir
nærri 25 árum. Það fjós var básafjós
með mjaltabás og gátu kýrnar
notað burstann þegar þær komu
úr mjöltum. Um var að ræða afar
einfalda gerð af kúaklóru, bursta sem
var festur á gorm á veggnum sem
kýrnar gengu undir.
Síðan þá hefur orðið mikil þróun
með klórubúnað fyrir kýr og í dag
eru til ótal mismunandi gerðir. Gróft
má flokka kúaklórur í þrjá flokka:
Snúningsburstar. Þessir eru drifnir
áfram af rafmagnsmótor sem oftast
fer sjálfkrafa í gang og hreyfir
burstann þegar kýrnar hreyfa við
honum. Í dag fást ótal mismunandi
gerðir af þessum burstum, með
margs konar lögun og hönnun.
Í Danmörku er skylda að hafa
þessa gerð hjá kúm, a.m.k. 1 á
hverjar 50 kýr. Þessi gerð af burstum
er í dag einnig til fyrir geldneyti, þ.e.
mun minni en fyrir kýr.
Sveifluburstar. Þessi gerð er ekki
með mótor en burstarnir snúast og
sveiflast til þegar kýrnar nudda sér
upp við þá.
Fastir burstar. Þessi gerð er mjög
algeng líkt og lýst var hér að ofan.
Oft útbúa bændur bara sjálfir svona
klórubúnað en þessir burstar geta
verið festir upp með margs konar
hætti, þó oftast sé líklega um að
ræða festingu á gorm svo burstinn
geti hreyfst eitthvað við notkun.
Á FAGLEGUM NÓTUM
Fjöldinn allur af chili-yrkjum
eru í ræktun víða um heim
og fer það eftir matarhefðum
hversu sterk eða stórvaxin þau
skulu vera. Íslendingar hafa
ekki verið sólgnir í hin sterkari
afbrigði tegundarinnar lengst
af en það hefur breyst þó nokk-
uð á undanförnum árum.
Nú er allstór hópur
áhugamanna um ræktun farinn
að stunda ræktun á chili-
aldinum í stofuglugganum, í
garðgróðurhúsum eða sér hönn-
uðum ræktunartjöldum. Keppast
ræktendur um að ná í fræ hinna
allra bragðmestu aldina og slá
öðrum við.
Chili- krydd varð snemma
vinsælt í Nýja heiminum
Chili-plönturnar eru náskyldar
papriku. Aðrar tegundir sömu
ættar eru til dæmis kartöflur,
tóbak og tómatar. Tegundin á
sín upphaflegu heimkynni í
Suður- og Mið-Ameríku en hefur
fyrir löngu dreifst um heiminn.
Portúgalskir kaupmangarar áttu
mikinn þátt í að dreifa þeim á 16.
öld, ekki síst til landa kringum
Miðjarðarhafið.
Í N-Afríku, Indlandi, Taílandi
og víðar í Asíu náði chili-neysla
fljótlega vinsældum eftir að
tegundin barst þangað og fjöldi
yrkja í ræktun jókst hröðum
skrefum.
Scoville- kvarðinn ógurlegi
Styrkur chili-aldina er mældur
eftir stöðluðum kvarða sem
mælir innihald efnisins kapsaisín.
Paprika sem við þekkjum best
mælist 0 á svokölluðum Scoville-
kvarða. Önnur chili-aldin sem
fást í búðum hér á landi eru
nokkuð neðarlega á listanum
en í augum áhugamanna um
sterkari yrki þykja þau fremur
daufleg. Enginn keppnismaður
í chili-ræktun og -áti lítur við
aldini nema það nái upp í 10.000
á kvarðanum. Af mjög sterkum
yrkjum er hægt að nefna Cayenne
(25-50.000), Habanero (100-
350.000), Ghost (750 -1.500.000)
og efst á kvarðanum tróna yrki
eins og Carolina Reaper sem nær
allt að 1.600.000 á kvarðanum.
Sérlegir ákafamenn í kynbót-
um fullyrða að þeir hafi ræktað
aldin sem ná yfir 3.000.000
en það er meiri styrkur en er í
piparúða lögreglunnar.
Ræktun chili í garðyrkju-
stöðvum og hjá áhugafólki
Hér á landi er ekki mikið framleitt
af chili-aldinum en það þekkist þó.
Þau aldin eru sem fyrr sagði heldur
dauf á bragðið sé miðað við hin
ofursterku aldin ofarlega á Scoville-
kvarðanum. Ræktunin er nokkuð lík
ræktun papriku en plönturnar eru
smærri og gefa ekki sérlega mikla
uppskeru. Áhugafólk um ræktun
chili getur hins vegar leikið sér að
því að rækta fáséðari og oftar en ekki
hin bragðsterkari yrki. Þau eru ekki
erfið í ræktun.
Nú er kominn sá tími árs að hægt
er að huga að sáningu. Sáð er í daufa
sáðmold og ungu plönturnar smátt og
smátt færðar í stærri potta. Plönturnar
verða runnakenndar, nema þær séu
sérstaklega mótaðar. Sum yrki þurfa
stuðning, til dæmis með bambuspriki
þegar þær hækka. Fræ er ýmist hægt
að fá í garðyrkjuverslunum eða á
netinu. Hægt er að taka fræ úr eldri
aldinum og sá þeim. Blómin eru
hvít á litinn, og úr hverju þeirra
myndast eitt aldin ef allt gengur
vel. Þau eru látin fullþroskast á
plöntunni og ýmist notuð fersk eða
þurrkuð. Plönturnar geta haldið
áfram að bera ávöxt fram á haust.
Þær þurfa að sjálfsögðu næringu
á vaxtartímanum, t.d. venjulegan
pottaplöntuáburð á nokkurra vikna
fresti fram í september. Plöntur sem
ræktaðar eru með fremur hóflegri
vökvun gefa bragðsterkari aldin
en þær sem vaxa við mjög mikla
vökvun. Aldrei ætti samt að draga
svo mikið úr vökvun að laufin fara
að hanga, þá eru mestar líkur á að
blóm verði líka fyrir skaða.
Sultur og sósur vinsælar
Íslenskir áhugaræktendur hafa sumir
hverjir lagt sig eftir því að útbúa
afurðir úr sínum chili-aldinum.
Ofursterkar chili-sósur eru í boði í
sérverslunum og hver framleiðandi
leggur kapp á að framleiða sterkar en
bragðgóðar sósur. Aðrir hófsamari
neytendur nota chili sem bragðbæti
í ýmiss konar sultur og auðvitað í
alls kyns matargerð.
Chili-aldin eru meðal fárra
matjurta sem hafa verið ræktaðar
í Alþjóðlegu geimstöðinni sem
hringsólar um jörðina og hefur
gengið furðu vel.
Ingólfur Guðnason,
brautarstjóri garðyrkju-
framleiðslu Garðyrkjuskóla
LbhÍ Reykjum, Ölfusi.
GARÐYRKJUSKÓLINN Á REYKJUM
Keppnisandinn og chili-aldin
Habenoro-eldpipar.
Snorri Sigurðsson
snorri.sigurdsson@outlook.com
Sveiflubursti. Það verður skylda um mitt þetta ár að vera með klórubúnað í öllum stíum hjá nautgripum.
Allir nautgripir ættu að
hafa aðgengi að klórum
Snúningsbursti.