Vísbending - 13.05.2021, Blaðsíða 19

19V Í S B E N D I N G • 2 0 2 1
Þörfin fyrir alþjóðlegt regluverk þegar kemur að þessum
þáttum - bæði hvað varðar skilvirkni og eftirlit - er augljós.
Janet Yellen, fjármálaráðherra Bandaríkjanna og fyrrverandi
Seðlabankastjóri, hefur sett rækilega á dagskrá hugmyndina
um alþjóðlegt lágmark fyrirtækjaskatts, á undanförnum
misserum. Þetta var hennar fyrsta verk í embætti. Þessi
hugmynd snýr ekki einungis að því að uppræta skattsvik
og skattasniðgöngu. Heldur einnig um að styrkja innviði
hins alþjóðavædda heims, svo að æðakerfið sinni hlutverki
sínu með réttlátum og eðlilegum hætti, þvert á landamæri.
HLUTI AF ÆÐAKERFINU
Þegar kemur að íslenska hagkerfinu finnst mér blasa við
margar krefjandi spurningar, sem ekki eru einkamál hag-
fræðinga, stjórnmálamanna eða embættismanna. Þær varða
allt samfélagið.
Hvernig á að byggja upp íslenska hagkerfið þannig að
það sé hluti af þessu alþjóðlega æðakerfi heimshagkerfisins
og stuðla verði að farsælli efnahagslegri framtíð landsins?
Það er ekki meiningin að gefa tæmandi svar á þessum
vettvangi við svo stórri spurningu, en ýmis hættumerki má
greina fyrir Ísland nú þegar út úr COVID-19 faraldrinum
verður komið.
Tvö atriði eru hér tiltekin.
1. Sjálfvirkni og alþjóðleg stýring –til dæmis þegar
kemur að ýmissi framleiðslu (álframleiðsla, fiskeldi,
landbúnaður, vinnsla sjávarfangs) er að þróast í þá átt
að verða stýrð með alþjóðlegri tækni (jafnvel úr öðrum
löndum, sbr. þróun í fiskeldi) og allt bendir til þess að
störfum muni fækka hratt, samhliða þessari þróun.
Það er óþarfi að teikna þessa þróun upp sem neikvæða,
að öllu leyti, en krefjandi getur orðið fyrir lítið einangrað
hagkerfi að framþróa atvinnulífið með þeim hætti að vel
borgandi störfum muni fjölga samhliða fólksfjölgun. Miklu
mun skipta, til framtíðar horft, að Ísland geti verið hluti af
þessu landamæralausa æðakerfi og sé helst einnig að stuðla
að uppsprettu nýsköpunar og rannsókna, sem líkja má við
hjartslætti fyrir hið landamæralausa æðakerfi.
2. Endurræsing ferðaþjónustu mun veita skammgóðan
vermi, en á sama tíma kærkomna viðspyrnu í efna-
hagslífinu. Ísland verður vafalítið vinsæll áfangastaður
á nýjan leik. Vel borgandi alþjóðleg störf munu hins
vegar ekki fylgja ferðaþjónustunni, nema þá í einstaka
tilvikum. Það er sú mynd sem blasir vegna COVID-19
faraldursins. Höggið hefur verið mikið fyrir þann hóp
innan ferðaþjónustunnar.
Hluti af lærdómnum um hvað má bæta, ætti að snúa að því
að hugsa Ísland sem hluta af alþjóðlegu æðakerfi Internetsins,
sem sífellt er að stækka að umfangi. Þrátt fyrir örar breytingar
á undanförnum 25 árum er ýmislegt sem bendir til þess að
framundan séu hraðar breytingar sem geti valdið ójafnvægi og
í versta falli grafið undan atvinnusköpun. Ákall um gerð heild-
stæðrar atvinnustefnu, hef ég skilið á þá leið, að hún þurfi að
fela í sér aðgerðaáætlun til að mæta miklum breytingum í starfs-
og lifnaðarháttum. Stjórnvöld hafa unnið að stefnumörkun
undir hatti fjórðu iðnbyltingarinnar, stéttarfélög hafa látið sig
málið varða og það sama má segja um samtök atvinnurekenda.
Það vantar ekki áhugann og það er jákvætt.
STRAUMARNIR Í ÆÐAKERFINU
Það þarf að huga að straumum peningana, ef það á að þróa
hagkerfið með hagfelldum hætti samhliða þessum miklu
breytingum. Fjárfestar - lífeyrissjóðir og aðrir - þurfa að taka
þessi mál inn í fjárfestingarstefnu sína. Krafan um aukna
áherslu fjárfesta á sjálfbærni, í umhverfis- og félagslegu
tilliti, er hluti af þessum samhengi. Aðlögun er það orð sem
fangar vel þá áskorun, sem felst í miklum samfélagslegum
breytingum með sífellt stækkandi æðakerfi Internetsins.
Á Íslandi mætti til dæmis hugsa sér að fjárfestingar í
nýsköpun og rannsóknum verði drifkrafturinn að baki
þessari aðlögun. Það á ekki einungis við um auknar fjár-
festingar í sprotastarfsemi ýmis konar, heldur ekki síður
rannsóknum sem geta ýtt undir sterkari tengingar við
erlenda markaði, og þannig auknar útflutningstekjur til
framtíðar horft.
Hjá alþjóðlegum fyrirtækjum er stundum horft til þess
að þau þurfi að fjárfesta um 6 til 10 prósent af tekjum í
nýsköpun og þróun, til að viðhalda og þróa samkeppn-
ishæfni rekstrarins. Á Íslandi gæti vel þurfti að ná þjóðarsátt
um viðmið af þessum toga, fyrir fjárfestingar lífeyrissjóða-
kerfisins á næstu árum og stuðningi hins opinbera, með
ívilnunum og fjárfestingum. Heildareignir lífeyrissjóðanna
nálgast nú 6.000 milljarða króna.
Í því ljósi má hugsa um að eignaflokkur sem væri
nýsköpun, rannsóknir og þróun, væri á bilinu 360 til
600 milljarðar hjá lífeyrissjóðakerfinu miðað við þá
stöðu. Þetta væru ekki einungis fjármagn í vísisjóðum,
heldur einnig í rótgrónari fyrirtækjum sem þurfa einnig
að aðlagast og hafa tækifæri til að leysa krafta úr læð-
ingi. Í dag er þetta aðeins brot af þessari upphæð.
Nýsköpunarstarf sem er í gangi innan fyrirtækja er stundum
ekki nægilega öflugt, einfaldlega vegna þess að það er erfitt
að fjármagna það, á litlum markaði eins og þeim íslenska.
Bankakerfið er oft ekki með nægilega sterka stöðu til að
sinna þessu, þar sem yfirleitt er gerð krafa um veð í fasteign,
með einhverjum hætti. Hið opinbera ætti að nálgast þetta
verkefni fyrst og fremst í gegnum ívilnanir og hvata. Það
er búið að gera mikið gagn með góðum aðgerðum, eins
og hækkandi hlutfalli endurgreiðslna á kostnaði við rann-
sóknir og þróun. En ganga þarf lengra í þessum efnum, til
að styðja við aðlögun hagkerfisins.
MARKMIÐIÐ UM HJARTSLÁTTINN
Sá mikli vöxtur sem hefur einkennt hagkerfið hér í Was-
hington ríki byggir að verulega miklu leyti, á því að
umheimurinn er farinn að reiða sig á hjartsláttinn í King
County, fyrir æðakerfi Internetsins. Samspil ýmissa þátta
leiddu til þess að hagkerfið í ríkinu þróaðist með þessum
hætti, en áratugasaga af ívilnunum og hvötum til að efla
nýsköpun hefur án efa stutt við uppbyggingu starfa á
svæðinu.
Allt frá árinu 1978 hefur það verið stefna Washington
ríkis að verða hjartað í heimshagkerfinu þegar kemur að
tækni. Það sem leiddi þetta fram voru endurtekin áföll,
með miklum samfélagslegum skaða, meðal annars vegna
sveiflna í ferðaþjónustu og ýmsu fleiru, en hagkerfið í ríkinu
var lengi vel verulega háð flugiðnaðarrisanum Boeing og