Læknablaðið - 01.05.2022, Blaðsíða 9

L ÆKNABL AÐIÐ 2022/108 229
R I T S T J Ó R N A R G R E I N
Trauma and psychological
first aid. Do’s and don’ts
Berglind Guðmundsdóttir
Chief Psychologist, Landspitali
The National University Hospital
of Iceland
Professor, Faculty of Medicine,
University of Iceland
Áföll og áfallahjálp –
hvað er rétt að gera og hvað ekki?
Þjóðfélagsleg umræða um kynferðislegt ofbeldi
tengt MeToo-byltingunni, aurskriður, jarðskjálfta,
sjálfsvíg, þungbær veikindi á tímum Covid, og nú
síðast alvarleg áföll milljóna manna tengd stríðs-
átökum í Úkraínu hafa gert háa tíðni áfalla og alvar-
legar afleiðingar þeirra sýnilegri en nokkru sinni
fyrr. Áætlað er að um 70% fólks upplifi eitt alvarlegt
áfall á lífsleiðinni og margir upplifa fleiri. Sum áföll
eru einn tiltekinn atburður en önnur fela í sér röð
atburða sem ná yfir lengri tíma.
Þrátt fyrir háa tíðni sýna rannsóknir skýrt að
meirihluti þolenda nær að vinna úr áföllum á far-
sælan hátt án formlegrar meðferðar. Hjá öðrum geta
afleiðingar hins vegar verið langvarandi og alvarleg-
ur geðvandi getur þróast.
Þótt ekki þrói allir með sér langvarandi af-
leiðingar eru margvísleg erfið og flókin viðbrögð
nánast algild eftir áföll. Fyrstu viðbrögð geta ver-
ið mjög sterk tilfinningaleg viðbrögð (til dæmis
ótti, reiði, sorg, sektarkennd, skömm) og líkamleg
viðbrögð (til dæmis vöðvaspenna, skjálfti, ógleði,
svimi). Einstaklingurinn getur átt erfitt með að átta
sig á hvað hefur gerst og upplifað óraunveruleika-
tilfinningu, doða og brenglað tímaskyn. Einnig er
algengt að upplifa ágengar og ósjálfráðar minningar
um það sem gerðist. Manneskjan hefur innbyggða
þörf fyrir að reyna að skilja og flokka það sem ger-
ist. Eftir alvarleg áföll getur verið erfitt að skilja eða
sætta sig við atburðinn. Það sem gerðist ógnar hug-
myndum um hvað sé öruggt, hverju sé treystandi og
hægt að stjórna í tilverunni. Allt eru þetta eðlileg við-
brögð við alvarlegu áfalli og mikilvægt á þessu stigi
að rugla þeim ekki saman við áfallastreituröskun.
Ef eðlileg úrvinnsla á sér stað dregur smám saman
úr endurminningum, hugsunum og tilfinningum
eftir því sem líður frá og tækifæri fæst til að melta
það sem gerðist, ræða við aðra og sjá atburði í víðara
samhengi. Fyrir suma standa þessi einkenni yfir
í nokkra daga, jafnvel vikur eða mánuði, og smám
saman næst nýtt jafnvægi. Fyrir aðra geta sterkar
neikvæðar tilfinningar og erfiðar endurminningar
leitt til flótta og viðkomandi forðast að hugsa eða
tala um það sem gerðist, sem leiðir til þess að úr-
vinnsla áfalls stíflast og áfallastreituröskun getur
þróast. Því er gjarnan talað um áfallastreituröskun
sem vís bendingu um að eitthvað sé að hindra eðli-
legt bataferli í kjölfar áfalls.
Áætlað er að tíðni áfallastreituröskunar sé á bil-
inu 7-12% í almennu þýði en tíðni getur verið tölu-
vert breytileg eftir tegund áfalls, til dæmis 57% eftir
nauðgun en 9% eftir bílslys. Þá getur annar geðvandi
einnig þróast, til dæmis þunglyndi og áfengis- og
vímuefnavandi. Áfallastreituröskun hefur einnig
háa fylgni við margskonar líkamlegan heilsufars-
vanda.
Klínískar leiðbeiningar um viðbrögð fyrst eftir
áföll hafa verið settar fram. Það sem rannsóknir sýna
að skiptir mestu máli er að veita sálræna skyndi-
hjálp með megináherslu á sálfélagslegan stuðning,
sem hér á landi er yfirleitt kölluð áfallahjálp. Áhersla
er lögð á hagnýtan stuðning, að aðstoða fólk við
að mæta grunnþörfum, veita upplýsingar, vera til
staðar, hlusta, skapa öryggi og stuðning. Alls engin
pressa er lögð á fólk að segja frá tilfinningum sínum
eða viðbrögðum við áfallinu á þessu stigi en upp-
lýsingar veittar um hvert sé hægt að leita ef lang-
tímavandi þróast. Algeng áskorun fyrir þá sem veita
áfallahjálp er að sitja með fólki í vanlíðan
sinni og halda aftur af sterkri löngun til
að stoppa þjáningu sem er eðlileg eftir
hræðilegan atburð. Rík áhersla er lögð á
að auka getu til sjálfshjálpar og stuðla að
aukinni stjórn á aðstæðum.1-3
Ef áfallastreituröskun þróast eru
klín ískar leiðbeiningar skýrar um hvaða
meðferð skuli veita.4 Mikilvægt er að
miðla sérstaklega til einstaklinga að
árangursrík meðferð sé til við áfalla-
streituröskun. Fjöldi umfangsmikilla rannsókna
hefur sýnt góðan árangur við að lækna eða draga
verulega úr einkennum. Sérstaklega er mælt með
áfallamiðaðri hugrænni atferlismeðferð eða EMDR.
Ekki er mælt með lyfjameðferð sem fyrsta með-
ferðarúrræði í stað áfallamiðaðrar viðtalsmeðferðar
og forðast skal að nota ávanabindandi lyf sem ýtt
getur undir það að einstaklingurinn forðist að vinna
úr áfallinu á farsælan hátt.
Með vitundarvakningu um áföll og afleiðingar
þeirra hafa heilbrigðisstarfsmenn nú meiri mögu-
leika en áður á að hjálpa þolendum að finna leiðir
til bata. Mikilvægt er að láta ekki slíkt tækifæri fram
hjá sér fara og nýta þær aðferðir sem byggðar eru
á traustum rannsóknargrunni svo bestur árangur
náist.
doi 10.17992/lbl.2022.05.689
Þrátt fyrir háa tíðni sýna rannsóknir
skýrt að meirihluti þolenda nær að
vinna úr áföllum á farsælan hátt án
formlegrar meðferðar. Hjá öðrum
geta afleiðingar hins vegar verið
langvarandi og alvarlegur geðvandi
getur þróast.
Berglind Guðmundsdóttir
yfirsálfræðingur sálfræði-
þjónustu Landspítala,
prófessor í sálfræði við
læknadeild Háskóla Íslands
berggudm@landspitali.is
Heimildir
1. Psychological first aid: Guide for field workers. WHO, Genf 2011. who.int/publications/i/item/9789241548205 - apríl 2022.
2. Brymer M, Jacobs A, Layne C, et al. Psychological First Aid: Field Operations Guide, 2nd Edition. 2006. nctsn.org/treatments-and-practices/
psychological-first-aid-and-skills-for-psychological-recovery/about-pfa - apríl 2022.
3. Berkowitz S, Bryant R, Brymer M, et al. Skills for Psychological Recovery: Field Operations Guide. 2010. nctsn.org/resources/skills-for-psychological-
recovery - apríl 2022.
4. Post-traumatic stress disorder (NICE guideline 116). National Institute for Health and Care Excellence. 2018. nice.org.uk/guidance/ng116 - apríl 2022.