Bændablaðið - 22.09.2022, Page 16
16 Bændablaðið | Fimmtudagur 22.september 2022
Gulllax, góður matfiskur sem áður fyrr var hent útbyrðis:
Með öllu óætur og jafnvel eitraður!
Gulllaxinn skilaði hálfum milljarði
króna í útflutningstekjur á síðasta
ári. Helsta markaðslandið var
Úkraína. Gulllax er fluttur út
hausaður eða heilfrystur en auka
mætti verðmætin með vinnslu á
marningi.
Miðað við nafnið mætti ætla
að gulllax sé með verðmætari
nytjafiskum á Íslandsmiðum en það
er langt í frá. Engu að síður er þessi
glitrandi fagri fiskur ágæt búbót hjá
þeim útgerðum sem hafa tækifæri til
að nýta hann.
Fjarskyldur loðnunni
Gulllax tilheyrir ættbálki glitfiska og
er fjarskyldur ættingi loðnunnar. Tvær
tegundir af ættkvísl gulllaxa finnast
við Ísland, þ.e. stóri gulllax og litli
gulllax. Það er sá stóri sem er hér til
umfjöllunar. Gulllax er langvaxinn og
hausstór fiskur. Hann getur náð allt að
70 sentímetra lengd en algeng stærð
er 40 til 50 sentímetrar.
Gulllax er þanggrænn á lit að ofan
en gull- eða silfurlitur á hliðum og
hvítgulur að neðan. Heimkynni eru
í Norður-Atlantshafi. Hér við land er
hann algengastur frá Rósagarðinum
svonefnda undan Suðausturlandi,
suður með ströndinni og vestur um
land til móts við Halamið. Einkum
finnst hann þó út af Suðvesturlandi.
Gulllax er miðsævis- og botnfiskur,
stærstu fiskarnir halda sig dýpra. Hann
verður kynþroska 8 til 9 ára gamall
á Íslandsmiðum. Hann getur orðið
meira en 30 ára gamall.
Lýsing á gulllaxinum hér að ofan
er fengin úr þeirri gagnmerku bók
Íslenskir fiskar eftir Gunnar Jónsson
og Jónbjörn Pálsson.
Með öllu óætur
og jafnvel eitraður!
Gulllax veiddist hér við land um
langt árabil einkum sem meðafli við
karfaveiðar og var lengst af kastað
fyrir borð. Hann þvældist einnig í
fleiri veiðarfæri eins og humartroll.
Í skemmtilegu viðtali í Tímanum frá
1954 við skipstjóra á humarveiðum
segir hann að stundum hafi þeir
fengið feiknin öll af fiski sem heitir
gulllax. „Eftir útlitinu að dæma skyldi
maður ætla að gulllaxinn væri hinn
ljúffengasti matur en það er haft fyrir
satt að hann sé alveg óætur, og jafnvel
eitraður, og við fleygðum honum
öllum,“ sagði skipstjórinn.
Fyrsta flokks í fiskfars
Það var að sjálfsögðu alger
misskilningur að gulllaxinn væri
óætur. Þvert á móti. Norðmenn og
Færeyingar höfðu til dæmis lag á því
að nýta gulllaxinn. Norskir fræðimenn
fundu meira að segja út í rannsóknum
að fáir fiskar hentuðu betur í fiskfars en
gulllax. Hann hafði mikla samloðun,
enda ríkur af gelatíni. Drifhvítt holdið
gerði hann líka eftirsóknarverðan.
Af og til voru gerðar tilraunir
til að veiða þennan fisk sérstaklega
hér við land. Það var í frásögu fært
þegar skuttogarinn Runólfur hélt til
tilraunaveiða á gulllaxi sumarið 1976.
Veiðarnar lofuðu góðu en lítið framhald
varð þó á þeim.
Um áratug síðar var Hilmir II á
ferðinni að veiða gulllax. Fiskurinn var
flakaður um borð, unninn í marning og
frystur. Fáein skip fylgdu í kjölfarið og
næstu árin var skráður afli frá nokkrum
tonnum á ári og allt upp í 1.255 tonn
árið 1993.
Sóknin hefst fyrir alvöru
Það var þó ekki fyrr en árið 1997
sem sókn í gulllax hófst fyrir alvöru.
Það ár fór aflinn úr rúmum 800
tonnum árið 1996 í í tæp 3.400 tonn,
að því er fram kemur í gögnum
Hafrannsóknastofnunar. Aflinn rauk
upp í 13 þúsund tonn 1998.
Árið 1997 lönduðu 26 togarar
gulllaxi. Á árunum 2000 til 2007 var
aflinn á bilinu 2.500 til 4.800 tonn en
fór í rúm 16 þúsund tonn árið 2010.
Vegna stýringar stjórnvalda dróst
aflinn saman og var 7.200 tonn árið
2013.
Lengi vel utankvótafiskur
Sókn í gulllax var í fyrstu frjáls. Hann
var utankvótafiskur og engin opinber
takmörk voru á heildarveiði né á
veiðum einstakra skipa. Það var þó
vitað að allar veiðar yrðu stöðvaðar
færi heildaraflinn verulega fram úr
ráðleggingu Hafrannsóknastofnunar.
Þetta fyrirkomulag við stjórn
veiðanna þótti óhagkvæmt. Það leiddi
til þess að skipin kepptust um að veiða
sem mest áður en kæmi hugsanlega til
stöðvunar, bæði til að fá örugglega sína
sneið af kökunni hverju sinni og ekki
síst til að safna veiðireynslu ef og þegar
kæmi til kvótasetningar.
Fiskveiðiárið 2013/2014 var svo
úthlutað kvóta í gulllaxi í fyrsta sinn.
Heildaraflamarkið var 8.000 tonn og
var kvótanum skipt á skip samkvæmt
veiðireynslu eins og lög segja til um.
Stærstu kvótahafarnir voru Brim og
HB Grandi.
Árlegur afli síðustu ár hefur dregist
nokkuð saman og sum árin var veiðin
töluvert undir leyfilegum hámarksafla.
Mest unnið í sjófrystingu
Gulllaxinn er nú aðallega og
nær eingöngu unninn um borð í
frystiskipum. Hann er hausaður og
slógdreginn og frystur þannig eða
heilfrystur. Einnig eru fáein dæmi um
marningsvinnslu hér á landi í gegnum
tíðina. Árið 2020 var öllum afla
landað sjófrystum, samkvæmt tölum
Hagstofunnar.
Árið 2021 námu útflutnings-
verðmæti gulllax um 555 milljónum
króna. Heildarútflutningsverðmæti
sjávarafurða var 296 milljarðar það
árið þannig að gulllax vegur ekki þungt
á heildina litið. Stærsti kaupandinn á
gulllaxi var Úkraína.
Vigri RE veiddi mest
Á nýliðnu fiskveiðiári, þ.e. frá 1.
september 2021 til 30. ágúst 2022,
veiddust um 6.500 tonn af gulllaxi, þar
af fengu 10 efstu skipin um 6.200 tonn.
Og fimm aflahæstu skipin veiddu um
4.700 tonn, eða 72% aflans.
Aflahæsta skipið er Vigri RE með
um 1.500 tonn, næst kemur Örfirisey
RE með rúm 1.100 tonn. Brim hf. gerir
bæði skipin út.
Kvótinn á fárra höndum
Ekkert þak er á kvóta í gulllaxi eins
og er í nokkrum mikilvægustu nytja-
tegundum sem íslensk skip veiða.
Útgerðarfélag Reykjavíkur hf.
(áður Brim) er með um 39% kvótans
fyrir kvótaárið 2021/2022, Brim hf.
(áður HB Grandi) kemur næst með
um 25% og Þorbjörn hf. er í þriðja
sæti með tæp 11%. Ögurvík hf., sem
er í eigu Brims, er með rétt rúm 4%
gulllaxkvótans.
Þess má geta að Útgerðarfélag
Reykjavíkur er stærsti hluthafi
í Brimi með tæplega 34% hlut
samkvæmt hluthafaskrá í lok ágúst
síðastliðnum. Þessi þrjú skyldu félög,
þ.e. Brim, Útgerðarfélag Reykjavíkur
og Ögurvík, fengu samtals úthlutað
rúmum 67% af gulllaxkvótanum í
upphafi nýliðins fiskveiðiárs.
Prýðilegur matfiskur
Eins og fram er komið fer lítið fyrir
marningsvinnslu úr gulllaxi hér á
landi. Hann er eingöngu frystur um
borð, hausaður og slógdreginn að
langstærstum hluta, að því er Sólveig
Arna Jóhannesdóttir, markaðs- og
sölustjóri sjófrystra afurða hjá Brim
hf., sagði í samtali við Bændablaðið.
Eftirspurn eftir heilfrystum fiski með
haus er takmörkuð og bundin við fáein
lönd svo sem Egyptaland.
Sólveig sagði að vonandi sæju
einhverjir tækifæri í því að vinna
gulllaxinn áfram hér á landi, skapa
þar með aukin verðmæti úr honum og
koma honum jafnvel á diska landans.
Markaður fyrir gulllaxinn er
aðallega í Austur-Evrópu og sagði
Sólveig að neytendur þar hefðu lag
á því að flaka og matreiða gulllaxinn
þrátt fyrir að bein í honum gætu þótt
til trafala. Fram kom hjá Sólveigu
að eftirspurn eftir gulllaxi væri jöfn
og söluhorfur ágætar. Úkraína væri
ekki dottin út þrátt fyrir stríðið sem
geisar þar.
Sólveig sagði að gulllax væri
prýðilegur matfiskur sem gjarnan
mætti vera á borðum íslenskra
neytenda. Sjálf kvaðst hún hafa nýlega
prófað að elda gulllaxflök. Hún reyndi
nokkarar aðferðir með mismunandi
kryddi og eldun. Hún sagði að þessi
fiskur væri mjög bragðgóður, gott bit
og holdið hvítt. Beinhreinsun hefði
hins vegar tekið tímann sinn.
Hrygningarstofninn stækkað
Ráðgjöf Hafró fyrir gulllax hefur verið
lengst af um 8.000 tonn á fiskveiðiári,
en var hækkuð upp í rúm 9.200 tonn
fiskveiðiárið 2021/2022 og í 11.520
tonn fyrir fiskveiðiárið 2022/2023.
Ráðgjöfin var hækkuð vegna þess
að veiðidánartalan hefur verið lág
undanfarin ár og hrygningarstofninn
stækkað.
Markaðssettur sem
„hvítur lax“ í Noregi
Þrátt fyrir töluverða útbreiðslu
gulllax í Norðurhöfum er hann ekki
mikið veiddur. Beinar veiðar eru
helst stundaðar í Noregi, Færeyjum
og á Íslandi.
Á síðasta ári veiddu Færeyingar
8.470 tonn af gulllaxi. Þeir vinna
gulllaxinn aðallega í marning til
útflutnings.
Norðmenn veiða bæði stóra gulllax
og litla gulllax í einhverjum mæli.
Heildarkvótinn er í kringum 9.000 til
10.000 tonn.
Marningur af gulllaxi er notaður
í fiskkökur og fiskbollur í Noregi.
Norska nafnið yfir gulllax er „vassild“
en fiskbollurnar eru seldar undir
nafninu „hvitlax“ til að gera vöruna
meira aðlaðandi.
Gulllaxi er einnig blandað með
öðrum fisktegundum í bollur og
kökur. Í neyslukönnun í Noregi
sögðust sárafáir hafa borðað gulllax
en þegar niðurstöður voru kynntar
var fullyrt að fjöldi Norðmanna hefði
örugglega borðað gulllax í fiskbollum
án þess að vita af því!
NYTJAR HAFSINS
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
BORGARPLAST hefur framleitt frauðkassa í hálfa öld
og þekkir vel þarfir sjávarútvegsins og matvælaiðnaðarins
til að varðveita náttúruleg gæði og ferskleika matvæla.
BORGARPLAST býður upp á heildalausn:
Frauðkassar í mörgum stærðum, bretti, bleiur,
innri poka, ytri poka og margt fleira.
Borgarplast.is
borgarplast@borgarplast.is
FRAUÐKASSAR
FYRIR ÍSLENSKAN
MATVÆLAIÐNAÐ
ÍSLENSK FRAMLEIÐSLA Í YFIR 50 ÁR
Gulllaxvinnsla um borð í frystitogaranum Þerney RE fyrir margt löngu. Mynd / Hjalti Gunnarsson