Læknablaðið - 01.07.2022, Side 33

L ÆKNABL AÐIÐ 2022/108 353
R A N N S Ó K N
milli aukinnar menntunar og lækkandi dánartíðni í almennu
þýði og höfðu þekktir áhættuþættir óveruleg áhrif á mismunandi
dánartíðni eftir menntunarstigi.22
Rannsókn okkar er þannig í samræmi við aðrar innlendar og
erlendar rannsóknir og staðfestir að styttri skólaganga tengist
sjálfstætt hefðbundnum áhættuþáttum æðakölkunarsjúkdóma.
Rannsókn okkar sýnir jafnframt að þessi tengsl við áhættuþætti
skýrir að mestu þá aukningu sem stutt skólaganga hefur á þró-
un hjarta- og æðasjúkdóma. Rannsókn okkar tengir þetta tvennt
saman með því að sýna að stutt skólaganga tengist aukinni mynd-
un æðakölkunar í hálsæðum. Þetta rennir stoðum undir þá kenn-
ingu að þeir sem hafa styttri skólagöngu að baki séu líklegri til
að þróa með sér dulinn æðakölkunarsjúkdóm vegna óheppilegra
áhættuþátta, sem síðan leiðir til hjarta- og æðaáfalla.
Þetta sama mynstur endurspeglast í aukinni áhættu grunn-
skólamenntaðra á að greinast með hjarta- eða æðasjúkdóm á 10 ára
eftirfylgnitíma rannsóknarinnar. Þeir sem hafa einungis grunn-
skólamenntun hafa óhagstæðari samsetningu helstu áhættuþátta
samanborið við hærri menntunarstig (mynd 3) og sá mismunur
skýrir að mestu leyti aukinn hjarta- og æðasjúkdóm hjá grunn-
skólagengna hópnum.
Leiða má líkur að því að hátt menntunarstig tengist betri
efnahagslegri afkomu og að þeir sem eru efnameiri hafi greiðari
aðgang að heilbrigðum lífsstíl, hollari matvælum, aukinni heil-
brigðisþjónustu og njóti forvarnaraðgerða í ríkari mæli en hinir
efnaminni. Þeir sem tilheyra þjóðfélagshópum sem hafa minna
aðgengi að menntun eru líklegri til að sitja eftir í félagslegu og
efnahagslegu tilliti enda er atvinnuþátttaka þeirra sem eru með
háskólamenntun 95% samanborið við 79% þeirra sem eru með
grunnskólamenntun eingöngu.18 Margir þeirra þátta sem tengja fé-
lagslega og efnahagslega stöðu við heilbrigði eru innbyrðis tengd-
ir. Sem dæmi um þetta má nefna að óheilsusamlegt mataræði sem
einkennist af mikilli kolvetnaneyslu er almennt ódýr valkostur en
stuðlar að ofþyngd sem aftur tengist sykursýki og háþrýstingi sem
eru alvarlegir áhættuþættir æðakölkunarsjúkdóma. Takmarkað
heilsulæsi er annar þáttur sem hefur áhrif á þróun sjúkdóma hjá
jaðarsettum þjóðfélagshópum og stuðlar að sjúkdómsmyndun í
þeirra röðum.23 Þessi félagslegi ójöfnuður sem er til staðar í flestum
þjóðfélögum heims er undirlag heilsufarslegs mismunar sem tak-
ast þarf á við með sama hætti eins og aðra áhættuþætti langvinnra
sjúkdóma.24 Í því tilliti er mikilvægt að gera sér grein fyrir þeirri
auknu áhættu sem tengist stuttri skólagöngu og beita markvissum
forvarnaraðgerðum, til dæmis með heilsueflandi móttöku, grein-
ingu og meðferð hefðbundinna áhættuþátta kransæðasjúkdóma
með aðferðum sem sýnt hefur verið að beri árangur.
Það er alvarlegt umhugsunarefni að á landsbyggðinni er hlut-
fall þeirra sem hafa eingöngu grunnskólamenntun mun hærra
en á höfuðborgarsvæðinu. Tæplega 32% íbúa á landsbyggðinni
á aldrinum 25-64 ára höfðu eingöngu lokið grunnmenntun árið
2018 og var það næstum tvöfalt hærra hlutfall en á höfuðborgar-
svæðinu (17,5%).18 Þessi mismunur á menntunarstigi eftir búsetu á
Íslandi er líklegur til að hafa áhrif á nýgengi og dánartíðni vegna
hjarta- og æðasjúkdóma þó að það hafi ekki verið kannað sér-
staklega í þessari rannsókn. Í rannsókn frá Hjartavernd 1996 kom
fram að búseta utan höfuðborgarsvæðisins, daglegar reykingar og
minni menntun tengdust auknum líkum á offitu meðal kvenna
á Íslandi.25 Á sama hátt hefur verið sýnt fram á svæðisbundinn
mun á heilsu á Íslandi þar sem hærri tíðni áhættuþátta og hærri
dánartíðni vegna hjarta- og æðasjúkdóma fannst meðal kvenna
utan höfuðborgarsvæðisins.26 Þetta undirstrikar mikilvægi heilsu-
eflandi heilsugæslu í nærumhverfi landsmanna þar sem beita
þarf markvissri greiningu og meðferð áhættuþátta, sérstaklega
hjá þeim hópum sem eru í aukinni áhættu vegna menntunarstigs.
Í þessu tilliti er mikilvægt að hafa í huga að lífsstílsmeðferð og
lyfjameðferð þessara áhættuþátta getur dregið úr sjúkdómsbyrði
og bætt horfur þeirra sem eru í aukinni áhættu.
Athyglisverð er sú staðreynd að í rannsókn okkar virtust þeir
sem hafa styttri skólagöngu vera líklegri til að hafa fengið lyfja-
meðferð við háþrýstingi eða kólesterólhækkun en þeir sem eru
með lengri skólagöngu. Skýring á þessu gæti legið í því að grunn-
gildi þessara áhættuþátta voru hærri hjá minna menntuðum. Þetta
gæti þó einnig bent til þess að misskipting vegna menntunarstigs
nái ekki til læknisfræðilegrar meðferðar áhættuþátta en það var
ekki athugað sérstaklega í þessari rannsókn.
Það sem aðgreinir rannsókn okkar frá fyrri rannsóknum á sam-
spili menntunar og hjarta- og æðasjúkdóma er að úrtakið liggur
Tafla III. Hættuhlutfall fyrir hjarta- og æðaáfall þar sem leiðrétt er fyrir áhættuþáttum. Viðmið er háskólamenntun.
Menntun Líkan Hættuhlutfall Neðri mörk Efri mörk p-gildi
Grunnskólamenntun Aldur og kyn 1,60 1,25 2,05 0,00
Iðnmenntun Aldur og kyn 1,42 1,14 1,76 0,00
Framhaldsskólamenntun Aldur og kyn 1,18 0,84 1,66 0,34
Grunnskólamenntun +áhættuþættir 1,30 1,01 1,69 0,04
Iðnmenntun +áhættuþættir 1,24 1,00 1,55 0,05
Framhaldsskólamenntun +áhættuþættir 1,14 0,81 1,60 0,47
Grunnskólamenntun +lyf* 1,25 0,97 1,62 0,09
Iðnmenntun +lyf* 1,23 0,99 1,53 0,06
Framhaldsskólamenntun +lyf* 1,13 0,80 1,59 0,48
Grunnskólamenntun +duldar æðaskellur 1,22 0,94 1,58 0,14
Iðnmenntun +duldar æðaskellur 1,22 0,98 1,52 0,08
Framhaldsskólamenntun +duldar æðaskellur 1,15 0,81 1,61 0,43