Bændablaðið - 26.01.2023, Qupperneq 54

54 Bændablaðið | Fimmtudagur 26. janúar 2023
LESENDARÝNI
Hugum að-
eins að því hvar
íslenska féð
stendur í svona
samanburði við
önnur fjárkyn.
Við getum sagt að
einkenni íslenska
fjárins í svona
s a m a n b u r ð i
er einkennaleysi þess. Íslenska
féð tilheyrir norður-evrópsku
stuttrófukynjunum. Það er um leið
fjárflesta kynið af þeim kynstofni
öllum. Það er tiltölulega samstætt
með tilliti til dindilstærðar og -lengdar
eftir að öll einkenni erlendu kynjanna
sem blönduðust því íslenska hafa
ræktast úr íslenska kyninu. Það heyrir
til hreinna undantekninga að finna
fjárkyn sem sýna viðlíka fjölbreytni
í lit og litaafbrigðum og finnast hjá
íslenska fénu. Hjá öðrum fjárkynjum
er nánast allt fé annaðhvort hyrnt
eða kollótt svo að ekki sé talað um
ferhyrnt sem er fáséð.
Ólík kyn myndast eftir
að fé var tamið
Höfundarnir segja að ólík kyn hafi
myndast eftir að fé var tamið sem
húsdýr, annaðhvort með náttúruvali
eða markvissu vali, oftast með
tilliti til þessara nefndu eiginleka
og oft fleiri þátta. Þannig benda
þeir á að fituhalafé hafi myndast
sem aðlögun að erfiðu umhverfi og
tímabundnum fóðurskorti. Þeir benda
á að mjódindilsfé hafi síðar þótt
hagfelldara með tilliti til fjölmargra
þátta eins og hreyfingar, æxlunar og
fóðurnýtingar m.a.
Horn voru áður vopn gegn
rándýrum og skiptu máli í baráttu
hrútanna um ærnar á fengtíma en nú
þyki það kollótta hagkvæmara til að
losna við hornnám til að forða öðru
fé og hirðinum frá slysum.
Litir geta haft áhrif á aðlögun
að umhverfi og sem vörn gegn
sníkjudýrum. Gildi hvíta litarins hjá
fjölmörgum ullarframleiðslukynjum
blasir einnig við. Telja þeir síðan
fjölda gena fyrir þessa eiginleika
sem hafa verið greind. Runur af
heitum slíkra gena verða ekki þuldar
hér en áhugasömum sem vilja læra
slík erlend nöfn vísað til greinarinnar
sjálfrar sem finna má í fyrsta hluta
greinaflokksins.
Þeir ljúka innganginum með
að segja að þeir vænti þess að
uppgötvun nýrra gena sem ráða
svipfari útlitseiginleika sauðfjár
muni styrkja ræktunaráætlanir og
erfðabundnar aðgerðir til hraðari
framfara í framleiðslu og velferð
sauðfjárkynja í heiminum.
Blessaður dindillinn
Það er ekki ráðist á garðinn þar sem
hann er lægstur þegar höfundar byrja
að fjalla um erfða- og svipfarsform
mismunandi eiginleika heldur ráðist
á sjálfan dindilinn. Vafalítið er það
að hluta til vegna þess að sumir
höfundanna munu heimsþekktir
vísindamenn í þessum göfuga
líkamshluta sauðfjár.
Ég ætla að leyfa mér að fara mjög
léttilega yfir þessi vísindi og losa
lesendur undan nafnaþulum um tugi
gena sem ráða vexti og mismunandi
þroska þessa líffæris.
Höfundarnir segja að þau gen sem
mest áhrif hafi séu þau sem stjórna
því hvort kindurnar séu með fituhala
eða mjódindilsfé. Þá séu gen sem ráða
lengd dindilsins þýðingarmikil en það
stjórnist bæði af fjölda rófuliða auk
lögunar og stærð liðanna. Til viðbótar
séu áreiðanlega fjöldi áhrifaminni
gena sem hafi áhrif á lögun dindilsins
sem enn eru að meira og minna leyti
óþekkt og órannsökuð.
Karakúlblendingar
Þó að íslenska féð sé í dag samstætt
um dindil þá er reynsla frá fyrri hluta
síðustu aldar af erlendum kynjum sem
voru skrautlegri um dindillögun og
dindilstærð og -lengd.
Þetta var fé af Border Leicester
(BL) kyni, Svarthöfða- og Cheviotfé
en allt eru þetta langrófukyn nema
Karakúlféð (K) sem var fituhalafé.
Af Svarhöfðum og Cheviot fékkst
aðeins reynsla sem fyrsta kynslóð
blendingsfjár. Af BLblendingunum
og Kblendingunum fékkst miklu
meiri reynsla. Kblendingana með
einkenni sá ég aldrei sjálfur en hafði
spurnir af þeim á tveim stöðum.
Brynjólfur Sæmundsson sagði
mér af afkomendum hrútsins fræga
sem Matthías í Kaldrananesi sökkti
í Húnaflóa sem þjóðfrægt varð og
taldi sig hafa bjargað Vestfjörðum frá
mæðiveikinni með því. Brynjólfur
sagði að afkomendur hrútsins hefði
verið til norður í Kaldrananeshreppi
fram yfir 1970 þegar því síðasta hafði
verið eytt af þessu fé.
Hitt var fé í Öræfum sem þar er
líklega enn til og miklu víðar vegna
þess að bændur þar sem sögðu mér
af þessu sögðu að allir hrútar sem
stöðvarnar sóttu þangað í sveit um
aldamótin væru afkomendur kinda
sem þeir mundu eftir að sýndu
einkenni þessarar blöndunar. Því
miður nær ættrakning mín á nokkrum
bæjum í Öræfum aðeins aftur til um
1940, vantar um hálfan áratug til að
fanga Karakúlhrútinn sem góðu heilli
olli engum skaða. Bændur í Öræfum
voru sennilega þeir einu sem sóttu
um undanþágu frá lögum til að
setja á blendingsgimbrar. Lögin um
innflutning Karakúlfjárins bönnuðu
slíkan ásetning blendingslamba nema
með undanþágu sem mátti veita til
þess samkvæmt þeim. Öræfingar
hafa alltaf verið gætnir og löghlýðnir.
Heimildarmönnum mínum á
þessum tveim stöðum bar alveg
saman um það að síðustu einkenni
gripa af þessari blöndun hefði mátt
sjá hjá fé fæddu um 1960.
Ekki spurði ég hver þessi einkenni
hefðu verið, gekk út frá því að það
hefðu verið einhverjar leifar af
fituhalanum fræga.
Border Leicester blendingar
Mesta reynslan fékkst af BL-
blendingunum. Þegar fjárskiptin
um miðja síðustu öld voru afstaðin
þá voru leifar frá blöndun þess að
finna á þrem stöðum á landinu. Hvað
flest mun þetta fé og gleggst einkenni
sem tilkomið var frá sæðingum sem
Hjörtur Eldjárn stóð fyrir þegar
fjárskipti misgengust austan og
vestan Eyjafjarðar. Þá fann hann
tvo afgamla BLhrúta í Svarfaðardal
og flutti úr þeim sæði austur yfir
fjörðinn í nýkomið fjárskiptafé í
Grýtubakkahreppi, Svalbarðsströnd
og hluta Öngulsstaðahrepps. Þessu
blendingsfé var viðhaldið þarna á
nokkrum búum.
Halldór Pálsson varaði bændur
strax við að þetta fé muni hratt
úrættast væri farið að framrækta
blendingana skipulagslaust og
fækkaði þessu fé hratt af þeim
sökum vegna þess að flestir sem
áttu þessa gripi leiddust út í slíka
ræktun. Aðallega á tveim búum á
Svalbarðsströnd, Brautarhóli og
Sigluvík var þessu fé viðhaldið með
skyldleikarækt þar sem áhersla var
lögð á viðhald kyneinkenna.
Hjörðin í Sigluvík taldi á sjöunda
áratugina nokkra tugi kinda og
dreifðust hrútar frá henni aðeins
innan varnarhólfsins þar sem nokkrir
bændur vildu reyna slíka hrúta til
sláturlambaframleiðslu eins og féð
var í upphafi flutt inn til. Virðist
sem fé af þessari æð hafi nú verið
með öllu eytt líklega mest sökum
fjárfækkunar á þessu svæði.
Önnur æð kom út af hreinkynja
hrúti í Holti í Þistilfirði sem var
notaður til sláturlambaframleiðslu
en bændur í Holti seldu sveitungum
sínum hálfblendingshrúta. Þegar
Keldhverfingar keyptu fjárskiptafé
haustið 1944 í Þistilfirði seldu
Holtsbændur og sumir sveitungar
þeirra talsvert af BLblendingum.
Þetta fé varð þekktast á búum í
Austurgarðahverfinu. Þaðan dreifðist
þetta fé sem fjárskiptagimbrar í
sveitir eins og Svarfaðardal og
Gnúpverjahrepp. Þar úrkynjaðist
þetta fé og hvarf fljótt.
Ég minnist þessara kollóttu
stóru kinda með langan dindil sem
komu ein eða tvær á marga bæi í
Svarfaðardal. Þessar ær skiluðu oft
vænum lömbum sem sælst var til að
setja á en reyndist alveg vonlaust fé til
framræktunar. Það sem ég hins vegar
þekki að enn lifir af blöndun frá Skota
í Holti er út af Grákolli í Laufási sem
var BLblendingur.
Um og upp úr 1960 dreifðust
margir gráir hrútar undan honum um
flestar sveitir milli Skjálfandafljóts og
Jökulsár á Fjöllum. Af þessum meiði
var eini hrútur á sæðingastöð sem ég
tel mig geta rakið með fullri vissu ættir
til BLfjár, Lagður 07-847. Þriðja æðin
barst með BLhrútum að fjárbúinu
á Rangá og dreifðust hrútar þaðan
víða austanlands fyrir miðja síðustu
öld. Pétur Jónsson á Egilsstöðum
mun hafa skyldleikaræktað lengi
og viðhaldið þannig manna lengst
BLeinkennum í sínu fé. Hrútar frá
honum dreifðust einkum í sveitum
sunnan til austanlands. Þessa blöndun
má enn finna þar á svæðinu.
Hvernig héldust dindilseinkennin í
íslenska fénu?

Þá er komið að dindillengdarein-
kennum BLblendinganna. Lentu
þeir í óskipulegri framræktun hurfu
þessi einkenni nánast alveg eftir fimm
til sjö kynslóðir. Í hjörðum þar sem
kyneinkennum var viðhaldið með
skyldleikarækt hélst lengri dindill
miklu lengur og sennilega lengst
í fé ættuðu úr eða í hjörð Péturs
á Egilsstöðum.
Í næsta hluta mun ég snúa mér að
umfjöllun höfunda yfirlitsgreinarinnar
þar sem þeir fara að fjalla um erfðir
horna hjá sauðfé.
Jón Viðar Jónmundsson,
sjálfstætt starfandi
búvísindamaður.
Jón Viðar
Jónmundsson.
Erfðafræði útlitseinkenna sauðfjár – annar hluti:
Myndun sauðfárkynja, útlitseinkenni
v Núna skulum við fara yfir yfirlitsgreinina sem ég kynnti ytri umgjörð
fyrir í síðasta tölublaði. Í byrjun greinarinnar fjalla höfundarnir um
að hin ýmsu fjárkyn séu undantekningarlítið aðgreind eftir útliti og
þá fyrst og fremst eftir lit, hornum og dindli.
Fjögur mismunandi kínversk fjárkyn, tíbeskt fé, Hu fé, Tong fé, Svarta Turfan féð. Myndir / gsejournal.biomedcent.com
Fimm ólíkar dindilgerðir séðar frá hlið. Mjó langrófa, stuttrófa, Langur fituhali, stuttur fitudindill og fiturass.