Bændablaðið - 09.02.2023, Síða 54

52 Bændablaðið | Fimmtudagur 9. febrúar 2023
Sum kyn saman-
standa aðeins af
kollóttu fé en
önnur af hyrndu
auk þess sem til
eru kyn sem eru
blanda af hyrndu
og kollóttu fé
eins og íslenska
féð og enn eitt
afbrigðið eru kyn
þar sem aðeins annað kynið er hyrnt
og þá yfirleitt hrútarnir en ærnar
þá aftur á móti kollóttar og þetta
á við um fjárflesta fjárkyn heims,
Merinó féð.
Rannsóknir á hornaerfðum
Greinin segir að gen sem höfundar
nefna RXFP2 ráði mestu um erfðir
horna og staðsetning þessa gens
í erfðamenginu er á litningi 10.
Höfundar telja upp endalausar
rannsóknir á mismunandi stökk-
breytingum sem stýra alls
konar hornaformun hjá hinum
fjölbreyttustu kynjum. Segja af
rannsóknum þar sem tekist hefði að
skilgreina 624 mismunandi gen sem
ráði um mismunandi hornaerfðir.
Í greininni segir frá því að hjá
Soya villifénu hafi fundist samband á
milli hornagena og annarra eiginleika
þannig að minni hornastærð fylgi
aukin ending en hjá einstaklingum
sem erfa stóra hornagerð sé fundið
samband við aukna frjósemi fjárins.
Þannig rekja þeir í löngu máli
endalausar rannsóknir á furðulegustu
fyrirbærum í hornaerfðum.
Íslenskar rannsóknir
Þar sem ég held að slíkt veki ekki
mikla forvitni lesenda hér á landi mun
ég snúa mér að því að rekja þá einföldu
erfðafræði sem nægt hefur íslenskum
bændum ágætlega frá því að farið
var að skoða horn sem eiginleika
sem stjórnast mest að erfðum. Þó að
margir hlutir hafi verið rannsakaðir
hjá íslensku sauðfé eru rannsóknir
á hornaerfðum ákaflega fátæklegar.
Það eina sem má segja að standi
undir því nafni er kandídatsritgerð
Þorsteins Þorvarðarsonar við Land-
búnaðarháskólann í Kaupmanna-
höfn. Mér hefur ekki tekist að verða
mér úti um þetta rit.
Eins finnst kandídatsritgerð frá
1971 eftir Jón Hermannsson, unnin
við Framhaldsdeildina á Hvanneyri,
sem skartar titlinum „Hornaerfðir
íslensks sauðfjár“.
Skráning hornaforma
Snúum okkur aftur að því einfalda
formi erfða sem nægt hefur íslenskum
bændum í þeirra starfi. Það gerir ráð
fyrir erfðum í einu erfðavísasæti
þar sem eiginleikinn fyrir kollóttu
er ríkjandi yfir hyrndu sem þýðir
á almennu máli að undan tveim
hyrndum foreldrum fæðast aðeins
hyrnd afkvæmi meðan undan
tveim kollóttum foreldrum getur
auðveldlega fæðst hyrnt lamb
vegna þess að við þekkjum ekki enn
mun á arfhreinum og arfblendnum
kollóttum hrútum með vissu. Með
að koma upp almennri skráningu
hornaforms (hyrnt eða kollótt) á
öllum lömbum og fullorðnu fé í
FJARVIS sem ekki virðist mjög
íþyngjandi skráningar væri mögulegt
að greina arfhreina kollótta hrúta, í
það minnsta stöðvahrútana, og það
gæti haft hagnýta þýðingu í sambandi
við ætternisrakningar.
Hyrndu fé fjölgaði
Vegna skorts á athugunum eða
rannsóknum eigum við enga
nothæfa tölfræði um þróun á milli
hyrndra og kollóttra gripa hér á landi.
Ágiskun sem ég hygg að margir noti
er að hyrnda féð sé nálægt 70% en
afgangurinn þá kollótt eða hnýflótt.
Þessi skipting er þó ákaflega
breytileg á milli landsvæða. Þróun í
þessum efnum hefur líka verið mjög
breytileg í áranna rás.
Þegar sæðingarnar hófust hér á
landi á síðari hluta sjöunda áratugs
síðustu aldar þá fór hyrndu fé strax
ákaflega hratt fjölgandi á þeim
svæðum sem notuðu sæðingar
mikið og hélst sú þróun alveg þar til
niðurskurður vegna riðuveiki hófst
á síðustu tveim áratugum aldarinnar
en þá komu inn á niðurskurðarsvæðin
kollótt fé í stórum stíl og munar
þar langtum mest um þróunina á
Austurlandi þar sem áður var nær
einvörðungu að finna hyrnt fé.
Kollóttu fé mun fjölga
Á næstu árum þá má vænta bylgju
sem enn fjölgi hlutfallslega kollóttu
fé sem tengist dreifingu á gullgeninu
ARR sem sótt er að Þernunesi. Að
þessu vinnur fólk sem kann vel til
verka og er ánægjulegt hve mörg
albestu fjárbúa í landinu bregðast
fljótt við að klófesta genið með
sæðingum. Vegna þess hve mikið af
úrvalsgenum úr kollótta fénu á Melum
í Árneshreppi fylgir með í kaupbæti
þá er spá mín að það fjölgi kollóttu fé
hlutfallslega á komandi árum. ARR
geninu mun verða komið í allt íslenskt
fé á örfáum næstu árum og aldalöngu
stríði við þennan alvarlega vágest,
riðuveikina, þar með ljúka. Eftir það
verður auðvelt að gera það af fénu
sem þeir óska hyrnt að nýju.
Ræktun hornalags
Snemma á síðustu öld fóru nokkrir
þekktustu fjárræktarmenn landsins
að leitast við að koma sér upp
fjárstofnum með ákveðnu hornalagi
og náðu margir miklum árangri í
því. Litla þekkingu var að sækja í
yfirlitsgreinina um erfðir ákveðinna
hornaforma. Þar tel ég mig þekkja
nokkuð breytingar síðustu áratuga
hér á landi. Meðan afkvæmi og
afkomendur Stramma 83-833 frá
Hesti voru ráðandi í ræktun hyrnda
fjárins fylgdi þessu fé sá leiði galli
að það var til vansa grófhyrnt og oft
krapphyrnt líka og dró áreiðanlega
eitthvað úr vinsældum þessa
kostamikla fjár.
Í kjölfar Strammabylgjunnar
fylgdu afkomendur og synir
Garps 92-808 frá Lækjarhúsum.
Hann var aftur á móti og fjöldi
afkomenda hans mjög vel hyrnt fé.
Gleiðhyrnt, fremur grannhyrnt og
fínhyrnt og hornalagið prýddi alla
vallarsýn þess.
Þessa þróun er auðvelt að lesa með
því að skoða þróun hornalags hyrndu
hrútanna á sæðingastöðvunum í eldri
hrútaskrám og sjá má glæsileg dæmi
um á myndum sem fylgja greininni
og sýna topphrúta á stöðvunum í dag.
Þegar hrútar eru til vandræða gróf-
, krapp- eða náhyrndir þá þarf að
grípa til gamalla húsráða. Sumir eru
snillingar að venja horn hyrndra hrúta
og engan þekki ég færari þannig en
Sigurð Sigurjónsson í Ytri-Skógum.
Lesendum sem vilja sjá hve glæsilega
getur tekist til við þetta bendi ég á að
skoða mynd af nýjasta kynbótatrölli
Skógabúsins, Gretti 20-877, sem
sjá má á síðu 34 í nýjustu hrútaskrá
stöðvanna. Versti galli í hornalagi í
dag hjá íslensku sauðfé eru ótrúlega
fjölbreytt form hnýfla. Það væru
áreiðanlega hagnýtustu rannsóknir
á hornaerfðum hjá íslensku fé tækist
að finna hornaerfðavísa sem réðu bót
á þessum leiða galla.
Loks má minna á að í meira en
öld hefur kollótt verið tengt Kleifafé
en kollótt er önnur hliðin á erfðum á
hyrndu/kollóttu.
Upplýsingar á netinu
Þeim lesendum, sem vilja fræðast
frekar um margvíslegar skammstafanir
á genum eða stökkbreytingum hjá
erlendum fjárkynjum og sem stýra
hornaformi, verð ég að benda á að
leita sjálfir á netinu eftir tilvísun í
fyrstu grein greinaflokksins og lesa
yfirlitsgreinina þar um sjálfir, að vísu
á enskri tungu.
Í næstu grein verður fjallað um
ferhyrnt fé og þar mun kenna margra
grasa bæði um erlendar rannsóknir
úr yfirlitsgreininni og ekki síður um
slíkar rannsóknir hér á landi, sem eru
hinar fjölbreyttustu, auk margvíslegra
annarra hluta sem ég tel mig þekkja
hjá íslensku fé sem hefur þetta
forvitnilega hornaform.
Jón Viðar Jónmundsson,
sjálfstætt starfandi
búvísindamaður.
LESENDARÝNI
Jón Viðar
Jónmundsson.
Erfðafræði útlitseinkenna sauðfjár – 3. hluti:
Hornmótandi eiginleiki sauðfjárkynja
Löng umfjöllun er í yfirlitsgreininni Genetics of the phenotypic evolution
in sheep: a molecular look at diversity-driving genes, um erfðir horna
hjá sauðfé sem höfundar benda á að sé einn mest mótandi eiginleiki
sem skilgreiningar mismunandi sauðfjárkynja byggir á.
Kraftur 19-883 er dæmi um grófhyrndan stöðvahrút en þeir
verða góðu heilli sjaldséðari þar með hverju ári.
Mynd / Halla Eygló Sveinsdóttir
Gimsteinn 21-899 er glæsilegur fulltrúi kollóttra hrúta til viðbótar
ARR geninu. Mynd / Eyþór Einarsson.
Hnokki 19-874 er fulltrúi glæsilega hyrndra hrúta sem sífellt
verða algengari á sæðingastöðvunum.
Mynd / Halla Eygló Sveinsdóttir
Frumvarp um hagræðingu í
sláturiðnaði verður ekki lagt fram í
febrúarmánuði líkt og boðað hafði
verið af hálfu matvælaráðherra.
Þess í stað
ráðgerir ráðherra
að leggja fram
annað frumvarp
í haust sem
„ … h e i m i l a r
fyrirtækjum í
meirihlutaeigu
framleiðenda
að eiga með sér
samstarf um
afmarkaða þætti líkt og tíðkast í
nágrannalöndunum...“, samkvæmt
tilkynningu frá matvælaráðuneytinu.
Ráðherra hefur boðað að við
vinnslu þess frumvarps verði einkum
horft til reglna ESB og Noregs og
að markmið frumvarpsins verði að
styrkja stöðu framleiðenda búvara
og skapa tækifæri til samvinnu og
verðmætasköpunar. Þannig skal nýja
frumvarpið tryggja „…að innlendir
framleiðendur hafi ekki lakara
svigrúm til hagræðingar og starfsemi
en tíðkast í nágrannalöndum okkar...“
en ljóst er að aðstöðumunurinn er
mikill í dag.
Víðtækar undanþágur
við lýði í áratugi
Bæði í Noregi og ESB, hvort sem er
í ESB-rétti eða landsrétti einstakra
landa, hefur landbúnaðurinn
haft víðtækar undanþágur frá
samkeppnisreglum í áratugi.
Undanþágur frá samkeppnis-
reglum þessara landa og
ríkjabandalags eru gerðar til að stuðla
að því að markmið landbúnaðarstefna
nái fram að ganga en markmið
þeirra eru önnur en markmið
samkeppnislaga. Allt frá 1958 hefur
verið viðurkennd forgangsregla
í ESB rétti sem stuðlar að
forgangsáhrifum landbúnaðarstefnu
ESB gagnvart samkeppnisreglum. Í
Noregi hefur verið undanþága allt
frá setningu samkeppnislaga 1993
og var undanþágunni breytt árið
2004. Landbúnaður innan Noregs
og ESB hefur því verið í allt annarri
samkeppnisstöðu en íslenskur
landbúnaður um áratugaskeið.
Undanþágur í einstökum
aðildarríkjum ESB eru breytilegar
eftir löndum enda er tekið mið af
aðstæðum í hverju landi þegar þær
eru festar í lög. Þannig er misjafnt
hve víðtækar þær eru sem og hverjar
kröfur til eignarhalds fyrirtækjanna
eru. Ekki er gert ráð fyrir að fyrirtækin
séu ávallt í eigu framleiðenda líkt og
Samkeppniseftirlitið hefur gefið til
kynna og var ástæða hluta gagnrýni
stofnunarinnar á frumvarpsdrög
ráðherra sem hefur nú verið fallið
frá að leggja fram. Þetta skiptir
máli enda flestar kjötafurðastöðvar
á Íslandi í blandaðri eigu og því
lykilatriði hvaða skilyrði eru sett
um eignarhald þegar kemur að
möguleikum fyrirtækja til að nýta
það svigrúm til hagræðingar sem nýtt
frumvarp á að veita.
Undanþágur aðlagaðar
að aðstæðum hvers lands
Hvorki reglur ESB né einstakra
aðildarríkja sem Ísland ber sig
saman við gera kröfur um að
afurðastöðvar séu að fullu í
eigu bænda heldur er skilyrði að
afurðastöðvar teljist undir stjórn eða
yfirráðum bænda.
Má þar nefna Svíþjóð og Finnland
sem dæmi. Þannig getur afurðastöð
sem er undir stjórn eða yfirráðum
bænda fallið undir undanþágu
frá samkeppnisreglum þótt aðrir
aðilar séu meðeigendur að því
tilskildu að bændur fari með stjórn
afurðastöðvarinnar.
Sama gildir þegar afurðastöð er
rekin í formi samvinnufélags. Þótt
hluti félagsmanna sé t.d. hættur
bústörfum og/eða horfinn til annarra
starfa en enn félagsaðilar, þá nýtur
slík afurðastöð áfram undanþágu
frá samkeppnislögum sé hún undir
stjórn bænda.
Þá er ekkert í þessum löndum
sem kemur í veg fyrir blandaða
starfsemi afurðastöðva en undan-
þágur eiga þá eingöngu við um
landbúnaðarstarfsemina eðli málsins
samkvæmt.
Hagræðing til heilla
Markmið allra undanþága land-
búnaðarins frá samkeppnisreglum, hvar
sem er í Evrópu, er að bæta og koma á
stöðugleika í afkomu bænda. Í þýskum
rétti er t.d. tiltekið að undanþága fyrir
landbúnað tryggi aukinn stöðugleika í
afkomu bænda – það er reyndar talið
sérstaklega mikilvægt vegna krefjandi
rekstrar- skilyrða. Í því sambandi er
vísað til síbreytileika veðurfars og áhrif
þess á rekstrarskilyrði, t.d. sprettu, vöxt
búfjár, o.s.frv.
Því er mikilvægt að við setningu
undanþága fyrir íslenskan landbúnað
sé litið sérstaklega til íslenskra
aðstæðna þótt mið sé tekið af reglum
ESB og Noregs.
Þannig er hægt að skapa betra
rekstrarumhverfi fyrir afurða-
stöðvar til hagsbóta fyrir bændur,
afurðastöðvarnar sjálfar og neytendur
í landinu.
Sigurjón R. Rafnsson,
formaður Samtaka fyrirtækja
í landbúnaði.
Sigurjón R.
Rafnsson.
Hagræðing í sláturiðnaði og íslenskar aðstæður