Bókasafnið - 01.01.2004, Qupperneq 9

Áslaug Agnarsdóttir
Hringur þekkingar
Úr sögu alfræðirita
Nam et ipsa scientia potestas est.
(Francis Bacon Meditationes Sacræ. De Hæresibus, 1597)
Þaö hefur alla tíö verið hlutverk bókavarða að
halda utan um þekkingu. Rannsóknir fræði-
manna og framfarir byggðar á þeim taka
oftast mið af rannsóknum sem á undan hafa
komið. Það hefur því frá örófi alda verið talið
mikilvægt að öll þekking sé varðveitt og henni miðlað
áfram af einni kynslóð til þeirrar næstu. í því skyni
eru starfræktir skólar og til þess eru stofnuð bókasöfn
en hlutverk þeirra er að safna upplýsingum, varð-
veita þær, skrá þær og veita aðgang að þeim.
Lengi vel hefur það verið draumur margra að
safna allri þekkingu á einn stað og hafa ýmsar
tilraunir verið gerðar til þess. Segja má að kunnasta
nútímaform slíkrar söfnunar séu alfræðirit. Með
alfræðiriti er gerð tilraun til að koma upplýsingum
um öll efnissvið fyrir í samþjöppuðu formi, það er að
segja ná utan um „þekkingarbrunninn" í einu riti. Það
er að sjálfsögðu vonlaust verk að ætla sér að gera
þannig yfirlit og koma því fyrir á einum stað, en
alfræðirit sem spannar flest efnissvið er sú tegund
handbóka sem kemst næst því. Þægindin af slíkum
risastórum uppsláttarverkum eru ótvíræð. Eða eins
og ritstjóri Brpndums Encyklopædi, sem kom út í
Kaupmannahöfn 1994, segir í formála: Hele uerden kan
ikke rummes i en bog, men en bog fean rumme en uerden. í
góðu alfræðiriti er hægt að fletta upp nánast hverju
sem manni dettur í hug og kynna sér aðalatriði
efnisins. Á tímum Netsins með allri sinni óreiðu (sem
sumir vilja reyndar telja sambærilegt við risastórt
alfræðirit) er meiri þörf en nokkru sinni fyrir vel
skipulögð alfræðirit sem gefa okkur yfirsýn yfir ýmsa
málaflokka. En alfræðirit í því formi sem þau
þekkjast núna hafa einungis verið til frá því á 17. öld.
Skilgreiningar
íslenska alfræðiorðabókin sem kom út 1990 skilgreinir
alfræðirit svo: uppsláttarbók um öll suið mannlegrar þefefe-
ingar eða yfirlitsrit um afmarkað efni. Þetta er
hefðbundin skilgreining og lík þeim sem er að fmna í
erlendum uppsláttarritum. Alfræðirit getur sem sagt
verið almennt, eins og til dæmis Encyclopaediá
Britannica, en það getur líka verið afmarkað eða náð
yfir eitt efnissvið. Fjölmörg dæmi eru um slíkt,
Plöntur sem nœrast á skordýrum. Úr Saimonsen.
Encyclopedia of Philosophy og Encyclopaedia of
Librarianship svo dæmi séu nefnd. Slík rit gera þá
tilraun til að ná yfir sem mesta þekkingu um ákveðið
efni og upplýsingarnar sem er að finna í þeim eru
oftast ítarlegri og faglegri en í almennum alfræðiritum.
Alfræðirit lúta yfirleitt ákveðnu skipulagi eins og
önnur uppsláttarrit, upplýsingunum er raðað eftir
ákveðnu kerfi, oftast í stafrófsröð en stundum eftir
efni og er það algengara í ritum sem einskorða sig við
eitt efnissvið. Stærð alfræðirita getur verið allt frá
einu bindi upp í marga tugi binda. Stundum er sá
háttur hafður á að gefa út viðbætur í eins konar árbók
sem teljast þá aukabindi við sjálft aðalverkið. Núna
eru alfræðirit til bæði á CD-ROM og svo á Netinu.
Alfræðirit í fornöld og á miðöldum
Fyrstu tilraunir á Vesturlöndum til að skapa alhliða
þekkingarheim komu fram hjá Forn-Grikkjum enda
kemur heiti alfræðirita á flestum evrópskum málum
úr grísku: encyclopedia á ensku, encydopédie á frönsku,
entsíklopedíja á rússnesku og svo má lengi telja. Þessi
heiti merkja einmitt hringur þefefeingar (úr grísku
enkyklios paideia). Með þessum orðum var reyndar
fyrst átt við þekkinguna sjálfa en síðar við skrifað
yfirlit. Hringur þekkingar náði til forna yfir þá
vitneskju sem menntaður maður var talinn þurfa að
BÓKASAFNIÐ 28. ÁRG. 2004
7