Goðasteinn - 01.06.1986, Page 14

sandi. Hinir þrír bændurnir eru sagðir búa „paa Sande”. Það ættu
þá að vera Hjáleigusandar, Helgubær og Rotin.
Búendur i Sandatorfu voru 5 árin 1753 og 1762 en ekki eru nöfn
hinna ýmsu býla auðkennd. í manntalinu 1801 eru talin 5 býli í
Sandatorfu, Fornusandar, Hjáleigusandar, Sandar, Rotabakki
syðri og Rotabakki efri. Býlafjöldinn er sá sami 1816 en þá hafa
Rotabakkar breyst í Efri-Rot og Syðri-Rot og Sandar í Helgusanda
sem hlýtur að vera bærinn sem nefnist Helgubær 1709, bæjarnöfn-
in eru endanlega mótuð. Býlin framfleyttu 25 manns 1703, 31 manni
1729, 28 manns 1762, 27 manns 1801 og 28 manns 1816.
I Jarðabók Rangárvallasýslu 1802—1804 er sagt að verulegt sand-
fok skaði Fornusanda og um Efri-Rot segir að verulegt sandfok og
ágangur vatns sé á jörðinni (Betydelig Sandfog og oversvömmelse
paa Jorden). í lýsingu Stóra-Dalssóknar 1840 eftir sr. Jón Jónsson
í Mið-Mörk segir um Fornusanda, Hjáleigusanda og Helgusanda:
„Það er í mæli að þessar 3 Sandajarðir séu frá sæ tvisvar fluttar upp
í landið, er farið hafa í sand fyrir Markarfljóti og þessar byggðu eru
nú nærri af fyrir sandágangi” (Útg. Rvk. 1968, bls. 60).
Löng rekafjara er fyrir Sandalandi en Sandabændur áttu þar ekki
annan rétt en leiguliðagagn, sem í seinni tíð var 3 álnir milli losa og
þaðan af minna mor. Austurhluti fjörunnar, Sandafjara, taldist í
manna minnum 600 faðmar á lengd. Vestan hennar var Dalsfjara,
1800 faðmar á lengd. Líklegt er að þessar fjörur hafi lengst eitthvað
við það að land hefur þarna sótt fram i sjóinn fyrir framburð
Markarfljóts. Dalsfjara var eign Stóra-Dalstorfunnar og var allur
reki þar markaður lykli, einkenni verndardýrlings Dalskirkju,
Péturs postula. Öllum stórreka af henni skiptu eigendur torfunnar
með sér í réttu hlutfalli við jarðarhundruð. Var svo fast gengið þar
að reka að eigendur Dalstorfu helguðu sér tré sem bárust í stórbrimi
upp fyrir fjörukamb og upp á gljá. Að réttu lagi mun rekinn hafa
verið ætlaður til að halda við Dalskirkju sem var bændakirkja og
viðhald hennar hvíldi á eigendum torfunnar. Höfðingjasetrið Stóri-
Dalur hlýtur mjög snemma að hafa komist að þessari dýrmætu eign
og þarf ekki að vera tengt því að sami eigandi var að Söndum og
Stóra-Dal á seinni hluta miðalda. Rekaeignin hefur vart verið yngri
en frá 11. öld. Eigendur Sandatorfu tóku stórreka á Sandafjöru
12
Goðasteinn