Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 49

GÖGN
Eins og í fyrsta hluta þessa greinaflokks
er efniviðurinn annars vegar gögn úr
veiðiskýrslum og hins vegar niðurstöður
mælinga á innsendum sýnum. Jafnframt
er vísað til birtra og óbirtra rannsókna
á gögnum og sýnum sem safnað hefur
verið á öðrum vettvangi undanfarna
áratugi. Um gögn og aðferðir er almennt
vísað í fyrsta hluta þessa greinaflokks,9
en greint frá aðferðum í umfjöllun hvers
kafla fyrir sig og í þeim vísindagreinum
sem vísað er til.
FÆÐUVAL ÍSLENSKRA REFA
Nokkuð hefur verið fjallað um fæðuval
íslenskra refa enda hefur samkeppni
við manninn um fæðu lengst af verið
meginhvati refaveiða á Íslandi. Refa-
skyttur hafa því líklega ávallt haft áhuga
á fæðuvali þeirra dýra sem þeir fylgdust
með og sumir þeirra hafa gert sér grein
fyrir því hversu breytileg fæða íslenskra
refa getur verið. Því var jafnvel haldið
fram að hér á landi væri fleiri en ein gerð
refa, sem væri hver um sig sérhæfð eftir
því hvaða fæðu refirnir tileinkuðu sér.
Í grein Jóns Guðmundssonar frá Ljár-
skógum í Búnaðarritinu árið 1922 lýsti
hann nokkuð nákvæmlega þremur „af-
brigðum“ íslenskra refa sem hann kallaði
hrædýr, veiðidýr og bíti. Í grein sinni fjall-
aði Jón um ólíkar leiðir þessara afbrigða
til fæðuöflunar og hvaða fæðu þau til-
einkuðu sér.10 Að mati Jóns drepa hrædýr
aldrei sauðfé. Þau éta aðallega úldin hræ
og smáfugla, eru vesæl, smávaxin og með
mjóar, beittar tennur. Hrædýr grenja sig
gjarnan nálægt bæjum eða við sjó og yrð-
lingar þeirra virðast jafnan vannærðir
og fara snemma að heiman. Veiðidýrin
eru stærri og þyngri en hrædýrin. Þau
hafa stórar og beittar vígtennur, eru í
skörpum holdum og ævinlega velútlít-
andi. Veiðidýr halda sig aðallega til heiða
og geta veitt stóra fugla, jafnvel álftir. Jón
varð þess aldrei var að veiðidýr dræpu
sauðfé. Þriðja afbrigðið, bítirinn (seinna
kallað dýrbítur), sagði Jón vera það sjald-
séðasta, nefnilega refir sem leggjast á fé.
Bítirinn er í góðum holdum, segir Jón,
jafnvel á vorin þegar önnur dýr hafa
gengið á fituforða sinn. En um þyngdina
gat hann ekki sagt því um var að ræða svo
sjaldgæft fyrirbæri að ekki væri til nógu
stórt þýði til að hægt væri að reikna með-
altal. Hafði hann þó náð tveimur slíkum
á 30 ára ferli sínum sem refaveiðimaður
og voru það þyngstu dýr sem hann hafði
veitt að vetri, full fimm kíló hvor. Jón
taldi ólíklegt að melrökkum væri eðlis-
lægt að veiða sauðfé og væri slík hegðun
frekar áunnin. Hann lýsti hugmyndum
sínum um það hvernig sum dýr kæmust
upp á lag með að bíta fé og taldi að það
væri vel hægt að koma í veg fyrir slíka
hegðun. Jón greindi frá dæmum þar
sem refir og kindur gengu saman á
eyjum frá því síðsumars og fram á há-
vetur um árabil, án árekstra.10
Í bók sinni Á refaslóðum frá árinu
1955 lýsti Theodór Gunnlaugsson einnig
breytileika í fæðuvali refa og vitnaði
meðal annars í grein Jóns frá 1922 um
bíti, hrædýr og veiðidýr. Auk þess getur
Theodór um „geysimikinn aðstöðu-
mun refa til lífsins þæginda“ og lýsir
þar ólíkum staðarháttum hvað varðar
möguleika refa til öflunar fæðu, skjóls
og varna.11 Þar er Theodór ekki einungis
að lýsa mun á atferli og fæðuvistfræði
refa heldur hefur hann einnig tekið eftir
breytileika eftir búsvæðum hvað varðar
fæðuframboð og aðstæður fyrir refi til
að koma afkvæmum á legg.
Athuganir Páls heitins Hersteins-
sonar á fæðuvenjum refa hérlendis, sem
fóru fram í Ófeigsfirði á áttunda áratug
20. aldar, voru nokkuð ýtarlegar. Hann
greindi annars vegar fæðuleifar við greni
Hvítur refur að vorlagi með egg langvíu (Uria aalge) í kjaftinum. – Arctic fox of the white morph during early
summer, with a guillemot (Uria aalge) egg in it´s mouth. Ljósm./Photo: Phil Garcia.
49
Ritrýnd grein / Peer reviewed