Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 55

að framboð maka og óðala hefur verið
fyrir hendi þannig að rými (burðar-
geta) hefur verið á landinu fyrir viðhald
stofnsins eða jafnvel fjölgun. Í þriðja
lagi hafa lífslíkur og fæðuframboð að
vetrarlagi skapað nægilega hagstæðar
aðstæður til þess að jafnvel yngstu dýrin
komast af og geta tímgast. Geldhlut-
fallið hefur tekið breytingum þannig
að hlutfall kynþroska læðna sem tóku
þátt í tímgun hækkaði í takt við fjölgun í
refastofninum, og allt að helmingur eins
árs læðna tók þátt í tímgun þegar stofn-
stærðin var í hámarki árið 2008.
NIÐURLAG
Ætla má að fæðuframboð íslenskra refa
hafi aldrei náð þeim hæðum sem al-
gengar eru í góðæri hjá stofnum á læm-
ingjasvæðum. Hér er fæðuframboðið
fjölbreytt, tiltölulega stöðugt og fyrirsjá-
anlegt frá ári til árs. Þetta endurspeglast
með þeim hætti að hér er tímgun árleg
og meðalfrjósemi og gotstærð stöðug,
en minni en gengur og gerist meðal
melrakka á læmingjasvæðum.38 Íslenski
melrakkinn er tækifærissinni sem getur
lagað fæðuval sitt að breytingum í fram-
boði fæðugerða, bæði eftir árstíðum og
milli ára. Hvalrekaáhrif í formi tíma-
bundinnar viðbótarfæðu geta haft stað-
bundin áhrif á lífslíkur að vetri og getu
til tímgunar, jafnvel gotstærð. Munur á
fjölda legöra annars vegar og hins vegar
fjölda yrðlinga sem sjást á grenjum
(gotstærð) er vísitala á lífslíkur yrðlinga
frá meðgöngu til 4−5 vikna aldurs, sem
virðast að einhverju leyti tengdar veður-
fari að vori.8 Fjöldi yrðlinga sem lifir yfir
sumarið ræðst einkum af fæðuframboði
innan þess óðals sem foreldrar þeirra
ráða yfir og geta tilviljunarkenndir við-
burðir og atferli dýranna skipt sköpum
hvað varðar afkomu fjölskyldunnar.33
Sáralitlar sveiflur í frjósemi eru helsta
sérstaða íslenska melrakkans í saman-
burði við aðra stofna tegundarinnar,
enda er hvorki hægt að tengja fall né
ris stofnsins til breytinga í frjósemis-
vísum, hvorki fjölda fóstra á meðgöngu
né gotstærð.
Hæfileiki tófunnar til að tileinka
sér fæðu eftir framboði á hverjum stað
á hverjum tíma hefur gert tegund-
inni kleift að lifa hér af við misjafnar
aðstæður um þúsaldir. Þessi að-
lögunarhæfni er lykilatriði í breytilegu
umhverfi og geta breytingar í fæðuvali
melrakka því gefið vísbendingar um at-
burði eða breytingar í vistkerfinu, svo
sem breytingar á ástandi bráðartegunda.
Nýlegar rannsóknir á stöðugum
samsætum úr kjálkabeinum refa frá
árunum 1979−2015 benda til áhuga-
verðrar íhaldssemi í fæðuvali refa inn
til landsins. Þrátt fyrir mikla aukningu í
gæsastofnum virtist rjúpan mikilvægust
einstakra fæðutegunda og ekki mæld-
ist aukning í gæs meðal fæðutegunda,
hvorki á strandsvæðum né innan-
lands. Jafnframt benda þær til að vöxt
refastofnsins á strandsvæðum megi rekja
til vaxandi hlutar sjófugla í fæðunni,
en það hlutfall minnkaði eftir því sem
stofnbreytingarnar urðu neikvæðari.20,21
Þessi breyting á samsetningu fæðu á
strandsvæðum Vestfjarða kemur einnig
fram í athugunum á fæðuleifum við
greni á Hornströndum, þar sem mikill
munur er á samsetningu fæðugerða nú
og fyrir 20 árum.25,26 Breytingar í fæðu-
vali íslenskra melrakka endurspegla
stofnbreytingar bráðartegunda.15,20,21 og
hefur framboð fæðu stýrt því hversu
mikið rými var til fjölgunar eða fækk-
unar í refastofninum.20,8 Þær breytingar
í geldhlutfalli og fjölda gota sem komast
á legg á hverju ári benda til þess að að
það sé samkeppni um fæðu og óðul sem
sé og hafi verið helsti drifkraftur stofn-
breytinga hjá íslenska refnum. Þátt-
taka yngstu kynslóðarinnar hefur skipt
miklu máli á þeim tíma þegar fjölgun í
refastofninn var mest.
FRAMTÍÐIN
Tófan gegnir mikilvægu hlutverki sem
topp-afræningi og sem vísitegund um
breytileika í ástandi vistkerfa.40 Rann-
sóknir og vöktun á fæðuvali refa nýtast
því vel sem vísir á umhverfisbreytingar
og áhrif þeirra á vistkerfi og lífríki, bæði
2. mynd. Meðalfjöldi legöra í íslensk-
um refalæðum eftir aldri á tímabilinu
1986−2016. Lóðréttu línurnar sýna 95%
öryggismörk meðaltalsins. Lárétta línan
sýnir meðalfjölda legöra í 1−6 ára læðum
(5,4). Tölur í sviga eru fjöldi sýna í hverjum
aldurshópi. − Annual mean number of pla-
cental scars in Icelandic Arctic fox vixens
by age, during the period 1986−2016. The
vertical lines express 95% confidence
limits. The horizontal line shows the aver-
age number of placental scars in 1–6-year-
old vixens. Numbers in brackets are sam-
ple size for each age group.
Aldur / Age
2
2
3
4
5
6
7
M
eð
al
fjö
ld
i l
eg
ör
a
/
M
ea
n
pl
ac
en
ta
l s
ca
rs
(833) (671) (287) (135) (60) (52) (33) (18) (11) (8)
4 6 8 10
55
Ritrýnd grein / Peer reviewed