Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 35

INNGANGUR
Veggjalús (Cimex lectularius) er blóð-
sjúgandi skordýr sem eingöngu lifir á
blóði. Hún er sólgin í mannablóð en
sýgur einnig blóð úr til dæmis hundum,
köttum, nagdýrum og hænsnum.1,2 Fyrr
á tímum áttu veggjalýs gjarnan athvarf
inni í rifum eða sprungum ofan við
rúmbálka heimilisfólks. Nú á tímum
eru veggir yfirleitt sléttir og glufu-
lausir þannig að veggjalýsnar halda
sig að mestu leyti í rúmunum sjálfum.
Stundum leita þær líka athvarfs undir
gólflistum, í umbúnaði mynda á veggjum
eða jafnvel inni í rafmagnsdósum. Mörg
tilfelli eru þekkt um veggjalýs sem hafa
flutt sig milli hæða eftir rafmagnsrörum.
Fyrir kunnuga tekur sjaldnast langan
tíma að finna ummerki um veggjalýs.
Þegar að er gáð má greina felustaðina
á því að svæðið í kring er þakið litlum,
dökkum blettum sem myndast þar sem
dýrin hægja sér og blóðrauðinn nær að
þorna.3,4 Margir kannast líka við sérs-
taka stingandi lykt sem veggjalýs gefa
frá sér. Dýrin hafa kirtla á kviðnum sem
seyta daunillum vökva í varnarskyni
þegar á þær er ráðist. Oft má greina
blóðpunkta á rúmfötum eftir veisluhöld
næturinnar. Kveiki menn ljós að nóttu
til má stundum koma auga á veggjalýs
sem hætta strax að sjúga og hraða sér
í felur.1−3
Í þessari samantekt verða lifnaðar-
hættir og saga veggjalúsarinnar á Íslandi
rakin í grófum dráttum. Sagt verður frá
landnámi, stiklað á útbreiðslusögu og
lýst aðferðum sem beitt hefur verið til
að halda þessum óvinsæla rekkjunauti
þjóðarinnar í skefjum.
LÝS OG EKKI LÝS
Hér á landi eru ýmis skordýr (Insecta)
og raunar líka áttfætlur (Acarina) kall-
aðar -lús í seinni lið samsetts heitis5 þótt
dýrafræðingar kjósi að nota lúsarhug-
takið einvörðungu um soglýs eða nag-
lýs (Anoplura og Mallophaga). Saman
mynda þessir hópar lúsaættbálkinn
Phthiraptera, einn 27 ættbálka skor-
dýranna.1,2 Soglýsnar lifa á blóði (höf-
uðlúsin (Pediculus humanus capitis) og
flatlúsin (Pthirius pubis) eru soglýs) en
naglýsnar lifa á próteinum, annaðhvort
á hárum spendýra (t.d. hrossanaglúsin
(Werneckiella equi)) eða fiðri (t.d.
hænsnalúsin (Goniocodes gallinae)).1
Allar þessar tegundir eru sem sagt eigin-
legar lýs.
Að nota orðið lús um veggjalúsina
fellur ekki að þessari nafngiftafræði því
veggjalúsin er ekki lús heldur skortíta.
Skortíturnar tilheyra ættbálki skordýra
sem nefnist Hemiptera.1,2 Enska heitið,
bed bug, tengist rúmum þar sem oftast
verður vart við veggjalúsina. Kórrétt
væri því að nefna veggjalúsina ,rúm-
títu‘ en þar sem veggjalúsarheitið hefur
öðlast tryggan sess í máli landsmanna
verður nafnbreyting ekki lögð til að svo
komnu máli.
Nokkrar aðrar lífverur bera lúsar-
nafnbótina með röngu í íslensku. Þannig
er til dæmis farið um blóðsjúgandi mítil
sem áður gekk undir heitinu lundalús
1. mynd. Veggjalús (Cimex lectularious). Lengd 4 mm. − Bed bug (Cimex lectularius). Length 4 mm.
Ljósm./Photo: Piotr Naskrecki.
35
Ritrýnd grein / Peer reviewed