Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 7

INNGANGUR
Vestmannaeyjar eru ungar eldfjallaeyjar
sem hafa myndast við gos undir ísaldar-
jökli eða í sjó á síðustu 100 þúsund árum.1
Yngst eyjanna er Surtsey (1. mynd) sem
varð til í eldgosi sem hófst í nóvember
1963 og stóð fram í júní 1967. Það eru því
sextíu ár frá því að saga eyjarinnar hófst
og er þessi grein skrifuð í tilefni af því.
Síðasta eldgos í Vestmannaeyjum fram
til þessa varð hins vegar í Heimaey árið
1973. Þar er miðsvæði eldvirkni í Eyjum
og hafa endurtekin gos allt frá ísöld byggt
upp eyna. Úteyjarnar hafa myndast eftir
ísöld í einu gosi hver líkt og Surtsey.
Hrina gosa er talin hafa orðið í Vest-
mannaeyjum fyrir 5.000–6.000 árum. Í
henni mynduðust Stórhöfði og Helgafell
á Heimaey, og Bjarnarey og Elliðaey
þar skammt norðaustur af.1 Surtseyjar-
gosið varpaði skýru ljósi á eðli neðan-
sjávargosanna sem mynduðu úteyjar
Vestmannaeyja fyrir þúsundum ára og
einnig smærri eyjar undan Reykjanesi.2
Jafnframt hafa rannsóknir í Surtsey eftir
að gosi lauk leitt í ljós hve rofgjarnar
eyjarnar eru á fyrsta skeiði og hve mikil-
væg móbergsmyndun er þeim til við-
halds þegar frá líður.3,4
Lífríki Vestmannaeyja er ekki síður
áhugavert en jarðfræði þeirra. Haf-
svæðið umhverfis Eyjar er frjósamt,
ríkt af sjávarlífi og fiskimið þar gjöful.5,6
Mergð sjófugla af mörgum tegundum
verpur í eyjunum og hefur mikil áhrif.
Langstærstur er stofn lunda (Fraticula
arcticus).7 Æðplöntur eru hins vegar
fremur fábreyttar í flóru eyjanna, um
170 tegundir, og finnast þær allar í
Heimaey með fáeinum undantekn-
ingum.8 Varpsvæði sjófugla utan bjarga
einkennist af gróskumiklu en fremur
tegundasnauðu graslendi. Gróður er
hins vegar fjölbreyttari en gróskuminni
þar sem áhrif af sjófugli eru lítil.9−11
Við myndun Surtseyjar skapaðist ein-
stakt tækifæri til fylgjast með land-
námi lífvera og framvindu samfélaga á
nýrri ey í norðurhöfum, og þótt víðar
væri leitað.12−14
Á líkan hátt og Surtseyjargosið
opnaði augu manna fyrir myndun og
mótun Vestmannaeyja hefur Surtsey
veitt sýn um hvernig lífverur námu
land í eyjunum og vistkerfi mótaðist í
fyrndinni. Í þessari grein fjöllum við
um landnám æðplantna í Surtsey og um
framvindu gróðurs og dýralífs. Hverjir
voru fyrstu landnemar og hvers vegna?
Hvað hefur einkennt landnám seinni
ára? Hafa fuglar og jafnvel selir haft
áhrif á landnám og framvindu? Hvernig
horfir um framtíð Surtseyjar?
1. mynd. Surtsey úr suðri, móbergshæðir, gígar, hraunbreiður og sjávarhamrar. Þéttur
gróður í varpi máfa og fýls á syðsta hluta eyjarinnar sker sig úr. - Aerial view of Surtsey
from south, palagonite hills, craters, lava shields and sea cliffs. Green areas are affected
by breeding seabirds. Ljósm./Photo: Borgþór Magnússon, júlí 2020.
Ritrýnd grein / Peer reviewed