Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 71

Aldrovandi (1522−1605) var einn fyrsti
og öflugasti safnarinn og átti óhemju-
mikið furðugripasafn. Hann hefur
stundum verið kallaður faðir nútíma
náttúrufræða. Á sjónsviði Íslendinga var
Ole Worm (1588−1654) ötulastur.2 Hann
var lengst af prófessor í læknisfræði við
Kaupmannahafnarháskóla en sinnti
einnig rúnalist og fornum fræðum. Safn
hans var mikið að vöxtum og fjölbreytt
og hann gaf út yfir það voldugt registur
með vísindaívafi. Honum auðnaðist að
sjá lokapróförk þess rétt áður en hann
dó úr skæðri drepsótt árið 1654, en ritið
kom út 1655. Gísla er tíðrætt um Worm
og á bls. 14 í bók hans er mynd Worms
af geirfugli sem hann hélt um hríð sem
gæludýr.3
Fall uppreisnarenglanna, voldug mynd
málarans Pieters Bruegel eldra (um 1525−
1569) frá árinu 1562, er í raun annars
konar furðugripasafn sem speglar hvörf
sem voru í gerjun. Furðukamesin voru
öðrum þræði leið til að birta fjölbreytn-
ina í sköpunarverki Guðs en um leið
liður í að ná tökum á náttúrunni. Þar
voru jöfnum höndum furðuverk nátt-
úru og handverks og litið var á heim-
inn sem eitt risastórt leikhús. Gripasafn
Aldrovandis var til að mynda kallað
Theatrum Naturae. Titillinn á landa-
bréfabók vinar og samstarfsmanns Bru-
egels, Abrahams Ortelíusar (1527−1598),
Theatrum Orbis Terrarum, undirstrikar
þetta. Frægt Íslandskort sem eignað
er Guðbrandi biskup Þorlákssyni er
að finna í einni af síðari útgáfum bók-
arinnar og þar svamla ýmis furðudýr í
sjónum umhverfis landið.
Í framsetningu Bruegels er leikið
á mörkum hins þekkta veruleika og
fantasíu. Snilldarvel málaðar myndir af
fljúgandi englum reka flóttann þegar
Satan steypist niður í víti ásamt ótölu-
legu djöflahyski sínu. Djöflarnir eru í líki
dýra sem oft eru sýnd sem blendingar
eða furðumyndir þekktra dýra. Nýi
heimurinn birtist í búningi eins eng-
ilsins sem rekur flótta djöflahersins,
neðarlega til hægri. Hann er klæddur
rauðri brynju sem greinilega líkist
brynju beltisdýrsins. Í horninu neðst til
vinstri er letidýr og neðst vinstra megin
við miðju, undir tveim djöflum í fiska-
líki, sést fjaðraskraut sem minnir á am-
eríska indjána. Um þessar mundir voru
málarar komnir í þjónustu náttúrufræða
í reifum, háþróuð tækni þeirra dugði vel
til að sýna sköpulag dýra í smáatriðum
og til eru málverk af dýrum eftir Bruegel
og aðra málara. Sá myndheimur birtist
líka í ritum helstu náttúrufræðinga á
16. öld, Aldrovandis, Conrads Gessners
(1516−1565), Pierres Belons (1517−1564)
og Guillaumes Rondelets (1507−1566).4
Rannsóknir á náttúrunni þróuðust
hratt, ekki síst á Ítalíu, að nokkru leyti
fyrir áhrif Aldrovandis. Merkasta
stofnunin hét Akademía gaupuaugans
(Accademia dei Lincei), og vísar nafnið
til þess að gaupan var talin hafa hvassari
sjón en aðrar dýrategundir. Stofnandi
hennar var Federico Cesi (1585−1630),
vinur og stuðningsmaður Galileos
Galileis (1564−1642) sem var líka meðal
félaga. Afrakstur þessarar akademíu,
sem má kalla fyrstu náttúrufræðistofnun
Evrópu, eru meðal annars um 2.700
myndir af dýrum og jurtum sem teikn-
aðar voru af fágætri list. Safnið er kallað
Pappírssafnið (þar var fleira en myndir
úr lífríkinu) og kennt við Cassiano dal
Pozzo (1588−1657), aðalsmann í þjón-
ustu kirkjunnar, og ástríðusafnara.
Myndirnar voru málaðar í vísindaskyni
að hans frumkvæði. Málarinn sem gerði
flestar myndirnar var Vincenzo Le-
onardi (um 1590−1646). Cassiano var
mikill vinur Federicos Cesis og gekk í
Akademíu gaupuaugans árið 1622.5,6
Smásjáin var fundin upp á 17. öld og
margar myndir í Pappírssafninu voru
gerðar með aðstoð smásjár. Þannig
fóru saman tækniframfarir og nýstár-
leg raunhyggja. Smálæna af þessum
nýju straumum virðist hafa borist alla
leið til Íslands því litlu síðar fór Jón
Guðmundsson lærði (1574−1658) að
rýna í dýr og jurtir og teikna. Hann
var „hnýsinn, minnugur, margfróður
og vel hagur, málaði dýr og fugla og
lönd. Ísland af honum afrissað var á
Academísins biblioteki í Kaupinhafn,“
segir séra Jón Halldórsson í Hítardal
um Jón lærða sex til sjö áratugum eftir
að hann var allur.7 Myndir af hvölum og
fáeinum sjávardýrum sem hann teikn-
aði eru varðveittar í tveim handritum
en vísbendingar eru um að hann hafi
líka teiknað jurtir.8,9,10 Til eru örfáar
myndir af fáeinum hvalategundum í
evrópskum náttúrufræðiritum frá 16.
og 17. öld en sumar hvalamyndir Jóns
eru líklega elstu varðveittu raunsæis-
legu myndir sem til eru í heiminum af
hvölum þar sem tegundir eru skýrt að-
greindar. Og Jón rannsakaði landdýrin
líka. Hann krufði hrafnshöfuð, líklega
árið 1630, en fann ekki nema sjö af þeim
níu heilabúum sem áttu að vera í höfð-
inu.11,10 Krufningar hafa verið stundaðar
Sjöhöfði Gessners.
71