Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 11

log10+1, en valdar voru sjálfgefnar
leiðir forritsins (Euclidean-fjarlægð og
Ward-aðferð).
Til að fá mynd af breytingum á út-
breiðslu tegunda voru reiknuð hlutföll
þeirra í reitum árin 2000 og 2020. Til
að sýna dæmi um þróun í tegundasam-
setningu og þekju æðplantna innan
reita voru einnig valdir fjórir reitir utan
og innan varpsvæða þar sem mælingar
hafa staðið í um þrjá áratugi.
NIÐURSTÖÐUR
Landnám æðplantna
Strandplöntur námu fyrstar æðplantna
land í Surtsey. Fjörukál fannst þar á
ströndinni 1965 og í kjölfarið fylgdu
melgresi (Leymus arenarius), fjöruarfi
(Honckenya peploides) og blálilja (Mer-
tensia maritima) árin 1966 og 1967a.
Fyrstu einstaklingar þessara tegunda
fundust einnig upp af sendinni strönd
á norðurtanga eyjarinnar. Það leyndi
sér ekki að fræ hafði borist sjóleiðina.
Landnám þessara tegunda gekk þó ekki
áfallalaust því mikil afföll urðu vegna
sjógangs að vetri og öskufalls. En aftur
skutu nýjar kímplöntur upp kollinum
að vori, sem sýndi að aðflutningur fræs
með sjó var nokkuð stöðugur. Sumarið
1967 var þessi fyrsti hjalli að baki og
ljóst orðið að um varanlegt landnám
yrði að ræða.25 Það var fjöruarfi sem lét
langmest að sér kveða á fyrstu árum.
Hann tók að bera fræ 1971 og breiddist
í kjölfarið hratt út um vikurborin
svæði.24,35 Sumrin 1969 og 1970 fannst
skarfakál (Cochlearia officinalis) og
haugarfi (Stellaria media) inni á eynni
og bentu vaxtarstaðir og ummerki til að
fuglar hefðu borið fræ þeirra til eyjar-
innar.25 Tófugras (Cystopteris fragilis)
fannst síðan í hraunglufu sumarið 1971.
Allar líkur eru á að það hafi vaxið upp
af grói sem vindur feykti til eyjarinnar.
Þar með var fengin góð vísbending um
það eftir hvaða leiðum plöntur bærust
til eyjarinnar, þ.e. með sjó, fuglum og
vindi. Á fyrsta áratugnum, 1965–1974,
fundust alls 12 tegundir æðplantna í
Surtsey, en ekki var um varanlegt land-
nám að ræða hjá þeim öllum (3. mynd,
1. viðauki).
Eftir þetta upphaf landnáms æð-
plantna í Surtsey hægði mjög. Á tímabil-
inu 1975–1984 fundust einstaklingar af 9
nýjum tegundum í eynni. Ekki voru þær
allar komnar til að vera á þeim árum en
seinna náðu þær flestar rótfestu í eynni.
Tegundum fjölgaði lítið á þessu tímabili
(3. mynd).
Áratuginn 1985–1994 varð mikil
breyting á. Nýr kraftur færðist þá
í landnám æðplantna og 20 nýjar
tegundir fundust (3. mynd, 1. viðauki).
Það sem lá að baki var mikil fjölgun og
stóraukið varp sjófugla. Árið 1970 fund-
ust fyrstu hreiður fugla í Surtsey. Það
voru fýll (Fulmarus glacialis) og teista
(Cepphus grylle) sem tóku að verpa í
sjávarhömrum. Árið 1974 gerði svart-
bakspar (Larus marinus) sér hreiður
uppi á eynni og kom upp einum unga.
Svartbak fjölgaði hægt næstu árin og
voru hreiður hans orðin sex sumarið
1978.25 Árið 1981 tók silfurmáfur (Larus
argentatus) einnig að verpa í hrauninu
á suðurhluta eyjarinnar. Straumhvörf
urðu hins vegar þegar sílamáfur (Larus
fuscus) bættist í hópinn árið 1985 og tók
að verpa á sama svæði. Honum fjölg-
aði ört og árið 1990 voru hreiður hans
orðin á annað hundrað, en hreiður
svartbaks og silfurmáfs um 60.38 Á
4. mynd. Meðalfjöldi nýrra tegunda æðplantna (landnema) sem fundust á ári í Surtsey eftir tímabilum,
árin 1965–2021. – Average number of new vascular plant species per year colonizing Surtsey during
different periods from 1965 to 2021.
0.0
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
1965–1974 1975–1984 1985–1994 1995–2004 2005–2014 2015–2021
Fj
öl
di
la
nd
ne
m
a
á
ár
i /
N
o.
o
f c
ol
on
iz
er
s
pe
r y
ea
r
Tímabil / Period
aHeiti æðplantna skv. skrá Pawels Wascowicz 2020,36 sjá einnig 1. viðauka.
Heiti fugla eru skv. skrá Gunnlaugs Péturssonar 2008.37
11
Ritrýnd grein / Peer reviewed