Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 51

rjúpur, vaðfuglar og heiðargæsir, en
einnig hræ hreindýra þar sem þau er
að finna.12,16,19,13,14 Áhugavert er að skoða
muninn á fæðuleifum við greni í Ófeigs-
firði og þeim sem greindust í saur full-
orðinna dýra á grenjatíma.12 Sá munur
endurspeglast í niðurstöðum greininga
á stöðugum samsætum, sem bendir til
þess að munur sé á fæðu eftir aldri. Það
leiðir líkur að því að refir séu sérhæfðari
í fæðuvali fyrir afkvæmi sín en til eigin
neyslu.17,20,21
Hæfileikar tófunnar til að nýta
sér þá fæðu sem helst er í boði hverju
sinni gera það að verkum að breytingar
í fæðuvali melrakka geta verið vís-
bending um breytingar á ástandi bráðar-
tegunda yfir lengri eða skemmri tímabil.
Fall og ris refastofnsins, sem sagt var
frá í fyrsta hluta þessa greinaflokks (6.
mynd), hefur verið skýrt að einhverju
leyti með breytingum á fæðuskilyrðum,
sem gætu hafa verið misjöfn austan og
vestan til á landinu.15 Svo virðist einmitt
sem sviptingar í fæðuvali refa hafi orðið
þó nokkrar undanfarna tvo áratugi, að
minnsta kosti á sumum landsvæðum.
Nýlegar rannsóknir á stöðugum sam-
sætum úr kjálkabeinum refa frá árunum
1979−2015 sýna, eins og fyrri rann-
sóknir, landfræðilegan mun á fæðu, en
jafnframt ólíkar breytingar milli lands-
hluta. Mestu breytingarnar komu fram
á svipuðum tíma og refastofninn féll
árin 2008−2012.20,21 Áður hefur verið
sýnt fram á sambærilegar breytingar
í samsetningu fæðu hjá karlkyns
minkum (Mustela vision) á vestanverðu
landinu, um svipað leyti og stofnvísitala
tegundarinnar féll verulega.22 Fækkun í
minkastofninum árið 2004 er sambæri-
leg við fall tófustofnsins árið 2008,9 þótt
fækkun tófu hafi átt sér stað nokkrum
árum síðar en hjá minknum, en tengja
má bæði tilfellin við breytingar hjá
tegundum bráðarstofna. Greining á
stöðugum samsætum í beinum refa
sem veiddust eftir að refastofninn
hneig (2008−2012) bendir til þess að
sviptingar hafi orðið í fæðuvali refa,
sérstaklega á austanverðu landinu þar
sem dýrin neyttu fæðu af landrænum
uppruna.21 Í friðlandi Hornstranda, þar
sem fylgst hefur verið með refum rúma
tvo áratugi, lækkaði hlutfall grenja í
ábúð og með yrðlingum eftir 2014, bæði
í Hælavík og í Hornvík.9,23 Ekki er ljóst
hver orsökin er en meðal skýringa sem
hafa verið nefndar er hrun í stofnum
bjargfugla,24 sem eru helsta fæða refa
á norðaustursvæði friðlandsins. Í at-
hugunum á fæðuleifum í refasaur frá
Hornströndum sést jafnframt að mikill
munur var á samsetningu fæðugerða
sumrin 1999 og 2020. Munar þar mestu
um fugl, sem var talsvert umfangs-
meiri í fæðu refa sumarið 1999 en 20
árum síðar.25,26 Jafnframt ber að nefna
að leifar svartfugls og fýls, sem áður
voru ríkjandi í fæðuleifum á grenjum
hafa að mestu vikið fyrir rituleifum.
Ritan (Rissa tridactyla) var ekki meira
en 12% fæðunnar áður25 en virðist nú
vera aðalfæðan, meira en 50% (Ester R.
Unnsteinsdóttir, óbirt gögn). Líklegast
er því að í breytingum á fæðuframboði
og þar með fæðuvali refanna á Horn-
ströndum sé að leita skýringa á því að
refum gengur verr en áður að koma upp
yrðlingum á þessu svæði. Þess ber að
geta að ritan er helmingi léttari en fýll
og svartfugl,27 sem skiptir líklega miklu
máli þegar litið er til heildarmagns fæðu
sem yrðlingar fá í uppvextinum.
Af framansögðu er ljóst að þótt ís-
lenski melrakkinn búi við nokkuð stöð-
ugt fæðuframboð, svo sem í samanburði
við frændur hans á læmingjasvæðum
norðurslóða, er helst að skýra fall og ris
íslenska refastofnsins með breytingum á
fæðuskilyrðum sem hafa áhrif á bráðar-
stofna og tengja má við veðurfars-
breytingar og viðburði í sjónum undan-
farna áratugi. En með hvaða hætti getur
breytileiki í fæðuframboði haft áhrif á
viðkomu refa?
Mórauður refur að vetrarlagi með nýdauða langvíu (Uria aalge) í kjaftinum. – An Arctic fox of the blue morph during winter with a newly
killed guillemot (Uria aalge). Ljósmynd / Photo: David Gibbon.
51