Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 17

máfar flytja fræ ýmissa tegunda, bæði
innvortis og hið ytra. Hafa þeir með því,
og með aðflutningi næringarefna, áhrif
á gróðurfar í vörpum sínum og hvíldar-
stöðum.41−43 Fleiri fuglar hafa áreiðan-
lega flutt fræ til Surtseyjar gegnum árin,
þeirra á meðal snjótittlingur (Plectroph-
enax nivalis), hrafn (Corvus corax) og
grágæs (Anser anser) sem heimsækja
eyna reglulega og hafa orpið þar á
seinni árum.11 Jafnframt hafa farfuglar
viðkomu í eynni vor og haust og geta
þeir borið með sér fræ.38,44 Á fartíma að
vori hefur sést hópur heiðagæsa (Anser
brachyrhynchus) í hrauninu neðan
við veðurathugunarstöðina í Surtsey.
Stöðin var sett upp árið 2009 og er búin
vefmyndavél. Rannsóknir hafa sýnt
að gæsir eru mikilvirkar við flutning
plöntufræs. Þeir Hatterman og félagar45
söfnuðu skít grágæsa á fjölda eyja í
sænska skerjagarðinum í Eystrasalti.
Í spírunarprófunum í rannsóknastofu
uxu upp af gæsaskítnum plöntur sem
greindar voru til 97 tegunda. Af þeim
var hlutfallslega mikið af grasleitum
tegundum.
Á fyrstu áratugunum var lítið um
að æðplöntur sem dreifa fræi sínu
um langan veg með vindi næmu land
í Surtsey. Sá flutningsmáti leyfir ekki
að ferðast sé með þungar byrðar og er
forði í fræi að jafnaði lítill. Lífslíkur
kímplantna byggjast því á að jarðvegur
sé sæmilega frjósamur og til staðar jarð-
vegslíf sem þeim er nauðsynlegt til að
komast á legg.46 Þær aðstæður sköpuð-
ust ekki í Surtsey fyrr en áratugum eftir
að eyjan myndaðist, eftir að máfavarp
var orðið verulegt, gróður hafði þétt sig
og jarðvegur lífgast.
Rannsóknir á landnámi plantna og
framvindu á jökulskerjum á Breiða-
merkurjökli sýna einnig að fáar vind-
bornar tegundir eru meðal frumherja,
en fjölgar með tímanum.47 Sömu sögu
er að segja úr niðurstöðum rannsókna
á framvindu á St. Helens-eldfjallinu í
Oregon í Bandaríkjunum eftir eldgos
árið 1980. Tegundir sem dreifa fræi með
vindi áttu þar erfitt með að nema land á
snauðu, gróðurlausu yfirborði en hagur
þeirra vænkaðist með batnandi jarð-
vegsskilyrðum.46 Nokkur dæmi eru um
þetta frá Surtsey og verður hér fjallað
um tvö þeirra.
Víðir fannst fyrst í Surtey árið 1995.
Það var grasvíðiplanta (Salix herbacea)
sem óx í hraunbolla við austurjaðar
máfavarpsins. Á næstu árum fund-
ust einnig gulvíðir (Salix phylicifolia)
og loðvíðir (Salix lanata), og síðan
fjallavíðir (Salix arctica) árið 2012.
Víðiplöntum hefur fjölgað mikið og
finnast þær nú allvíða um sunnanverða
eyna, bæði innan varpsvæða og utan.
Yfirgnæfandi líkur eru á að víðifræ
hafi að mestu borist með vindi til eyj-
arinnar. Fræ víðis eru smá, ullhærð og
búin til svifflugs. Fullvíst er að víðifræ
hefur borist til Surtseyjar strax á fyrstu
árum en þá voru skilyrði til uppvaxtar
ekki til staðar. Rúmir þrír áratugir liðu
því þar til víðir festi rætur í eynni.
Hvað var það sem skorti til að hann
kæmist á legg? Voru það næringarefni
eða jarðvegslífverur, svo sem sveppir?
Í rannsóknum á sveppum í Surtsey
haustið 2008 fundust sjö tegundir af
hattsveppum við víðiplöntur. Svepp-
irnir höfðu að líkindum myndað svepp-
rót með víðinum.48 Ekkert verður full-
yrt um það hvort tilteknir sveppir þurfi
að vera til staðar og mynda svepprót
með víði til að hann komist á legg,
en full ástæða er til að rannsaka það
nánar.49 Í rannsóknum á gróðurfram-
vindu og jarðvegsmyndun framan við
Skaftafellsjökul hefur komið fram að
víðitegundir eru ekki meðal fyrstu
landnema.50,51 Svipaða sögu er að segja
úr rannsóknum á gróðurframvindu í
jökulskerjum í Breiðamerkurjökli.52 Í
11. mynd. Gróskumikið túnvingulsgraslendi á hraunklöppum í elsta hluta máfavarps á suðurhluta Surtseyjar, túnvingull var algörlega
ríkjandi en einnig fannst hér lítilræði af vallarsveifgrasi og haugarfa. Dæmi um land undir miklum og langvarandi áburðarárhrifum af
varpi máfa, féll í gróðurflokk H2, sjá 9. mynd. – Lush Festuca-grassland on a lava shield on southern Surtsey, dominant species are
Leymus arenarius, Poa pratensis, Stellaria media and Tripleurospermum maritimum. Example of land under prolonged and strong
nutrient influence from nesting seagulls, vegetation class H2, see Fig. 9. Ljósm./Photo: Borgþór Magnússon, júlí 2021.
Ritrýnd grein / Peer reviewed