Skógræktarritið - 15.05.2002, Qupperneq 17

Endurkoma birkis á skóglaust land - Dæmisaga
Landið í sögunni er á Buðl-
ungavöllum í Skógum á Fljóts-
dalshéraði. Gilsá nefnist áin,
sem til suðvesturs skilur það frá
næstu jörð, sem er Vallholt í
Fljótsdal. Þeim megin við ána
vex Ranaskógur, einn hinn feg-
ursti á íslandi. Helgi Hallgrfms-
son skrifaði þætti úr sögu hans
hans í Ársritið 1989.
í landi Buðlungavalla varð-
veittist birkiskógur í belti eftir
hlíðinni talsvert langt frá bæn-
um.
Á Buðlungavöllum var búið
með sauðfé og hross til 1966.
Mest af heimalandinu var
snöggt valllendi (þursaskeggs-
mór), eins og víðast á Upphér-
aði, en dálítil mýradrög á milli.
Eftir að þúskap lauk á jörð-
inni, gekk þar fé utan úr sveit
frá bæjum, sem áttu afrétt á
Gilsárdal suður af Buðlunga-
völlum, og var landið nauð-
beitt.
Árið 1978 var lokað með girð-
ingu utan um syðsta hluta jarð-
arinnar Hallormsstaðar, sem
nefnist Ásar, og neðri hluta
Buðlungavalla. Girðingin nær
um 700 ha.
Innan þessarar girðingar hefir
þirki þotið upp sjálfgróið frá
1979, svo undrum sætir. Hvergi
þó eins og næst Ranaskógi,
sem er helsta frælindin.
Meðfylgjandi myndir skýra
þetta beturen orð (mynd 12).
Furðu vekur, hversu beinvaxið
þetta birki er. Hér er sannar-
lega engin kræklubjörká ferð-
inni. Þetta er svona alls staðar
í þessari stóru girðingu. Fær
mann til að hugsa upp á nýtt
um krækluvöxt íslenska birkis-
ins. Ég var að velta því fyrir mér
fyrir mörgum áratugum en hafði
þá ekki fyrir augum reynslu,
eins og þessa, sem blasir við í
Mynd 12. Eitthvert magnaðasta dæmi, sem til er á íslandi, um skjóta endurkomu birkis eftir friðun frá búfjárbeit er þetta frá
Buðlungavöllum í Skógum. Þarna sást ekki nokkur birkirunni vorið 1979, en myndin er tekin 16 árum seinna. Ranaskógur
hinum megin Gilsár er frælindin. Mynd: S. Bl. 23-09-94.
14
SKÓGRÆKTARRITIÐ 2002
Mynd 13. Ungskógurinn á
Buðlungavöllum eftir fyrstu grisjun
1999. Takið eftir hinu góða vaxtarlagi.
Mynd. S. Bl. 06-04-00.
Ásum og Buðlungavöllum.
Nú sér maður, að birkið hér er
í eðli sínu miklu beinvaxnara
en hann hélt.
En þetta unga birki hefir
ekki enn fengið að kenna á
snjóþyngslum að neinu ráði.
Eg hygg nú, að þar megi finna
skýringu á kræklun birkisins
víða um land.
Nú er grisjun hafin á þessu
unga birki, og er það gríðar-
lega mikilvægt að geta séð,
hvernig sá skógur verður, sem
hér vex upp, meðhöndlaður
frá byrjun að bestu manna yf-
irsýn.
Kvæmi. Reynsla af ræktun
ilmbjarkar hér á landi á síðustu
öld hefir leitt í ljós mismun milli
kvæma af henni. Þessi munur
birtist í
* breytilegum tíma laufgunar og
lauffalls,
* mismunandi miklum vexti,
* ákaflega breytilegu vaxtarlagi.
Lengst af öldinni var birki á
íslandi ræktað af fræi úr þremur
skóglendum,- Bæjarstað í
Morsárdal, Hallormsstað og
Vöglum f Fnjóskadal.
Reynslan af notkun þessara
kvæma er í stuttu máli sem hér
segir:
* Bæjarstaðarbirki hefir reynst
best um allt land, bæði um
hæðarvöxt og beinan bolvöxt,
nema á svölum stöðum norð-
anlands, þar sem það nær ekki
þroska.
* Hallormsstaðabirki verður
kræklótt á Suðurlandi, þótt
fræi sé safnað af beinvöxnum
trjám.
* Vaglabirki er beinvaxið í inn-
sveitum á Norðurlandi, en
hentar illa á Suðurlandi.
* Bæjarstaðarbirki gulnar viku til
tfu dögum seinna en Hall-
ormsstaða- eða Vaglabirki.
Kvæmarannsóknir á íslensku
birki frá ýmsum stöðum eru nú
hafnar á vegum Rannsóknastöðv-
arinnar, upphaflega styrktar af
RARIK. Þetta er mjög viðamikil
tilraun, sem hófst 1998. Hér eru
51 kvæmi gróðursett á 9 stöðum
á landinu. Á flestum stöðunum
voru gróðursettar 75 plöntur af
hverju kvæmi, en 100 plöntur á
tveimur og færri á tveimur stöð-
um.
Þegar þetta er ritað (í maí
2002) er búið að mæla lifun og
vöxt frá 6 stöðum í öllum fjórð-
ungum landsins. Svo virðist sem
kvæmin frá Suðausturlandi
(Steinadalur í Suðursveit, Bæjar-
staður, Núpsstaður o.fl.) séu með
hæsta lifun og vöxt, þegar á
heildina er litið.
Náttúrleg endurnýjun íbirki-
skóglendi gerist með sprotum,
sem vaxa úr rótarhálsi trjánna
eða stúfnum á föllnu eða felldu
tré (mynd 15). Endurnýjun af fræi
á sér stað á landi með gisinni
gróðurhulu eða á örfoka landi, og
framræstum mýrum, ef „fræ-
banki" er í nánd.
Rannsóknir á nýliðun birkis af
fræi voru um skeið stundaðar á
Rannsóknastofnun landbúnaðar-
ins (RALA). Borgþór Magnússon
og Sigurður H. Magnússon skrif-
uðu um fyrstu niðurstöður í Árs-
rit Skf. fsl. 1990: „Birkisáningar til
landgræðslu og skógræktar". Ása
L. Aradóttir skrifaði doktorsrit-
Mynd 14. Birkirótin, sem Ragnhildur
Sigurðardóttir gróf upp á 60-65 ára
gömlu, siálfgrónu birkitré.
Mynd: S. Bl. 08-09-99.
SKÓGRÆKTARRITIÐ 2002
15