Helgarpósturinn - 19.12.1985, Blaðsíða 35

ur. Úr hinni pólitísku veröld getur Jónas sagt
frá mörgu og misjöfnu. Kemur í þeirri um-
fjöllun glöggt fram aö öfundin er ævinlega
nærri ef einhver gerir eitthvað vel og er þá
grunnt hjá mörgum á lítilmennskunni og
smásálarhætti — og vel að merkja — slíkt fer
ekki eftir flokksböndum. Fróðlegar eru frá-
sagnir hans af þátttöku í að útbreiða málstað
íslands í þorskastríðinu 1972-3, þegar hann
fór oftar en einu sinni til Bretlands til að tala
á fundum og taka þátt í sjónvarpsþáttum sem
mikla athygli vöktu.
En Jónas er líka rithöfundur, höfundur frá-
söguþátta, viðtalsbóka og síðast en ekki síst
höfundur leikrita og söngtexta. Mér finnst
hann vera furðu fáorður um þennan þátt í
starfi sínu. Fyrir því má svo sem finna þau rök
að löngu eftir að allir eru búnir að gleyma að
Jónas hafi setið á þingi mun fólk syngja vísur
hans úr Jörundi og fleiri leikritum auk ann-
arra vísna sem hann hefur ort við írsk og ensk
lög, svo ekki sé gleymt textunum við lög
Jóns Múla sem sumir eru svo mikil þjóðar-
eign að enginn man hver orti (t.d. Einu sinni
á ágústkvöldi og Úti er alltaf að snjóa...). Og
það er líka víst að leiklistarlíf á Islandi verður
orðið helaumt þegar ekki er einhverstaðar
verið að sýna eitthvert leikverka Jónasar.
Því má svo sem segja að óþarfi sé að fjasa um
slíkt. Hinsvegar verður honum leikstarfsem-
in tilefni til að segja frá skemmtilegu fólki
sem hann hefur kynnst í kringum hana.
Það er sama hvernig er undið og snúið,
fyrst og síðast er Jónas Arnason skemmtileg-
ur sögumaður, sem kann þá list að segja sögu
með þeirri hæfilegu blöndu af gamansemi
og alvöru sem einkennir alla góða sagna-
menn. I þessu samhengi er afrek skrásetjar-
ans ekki hvað síst, því það er hægara sagt en
gert að endurlífga góða frásögn á pappír, til
þess þarf fleira en segulband, ritvél og blöð.
G. Ást.
Lífiö er leikur
Eðvard Ingólfsson:
Sextán ára í sambúð
Æskan 1985.
Þessi saga er sjálfstætt framhald Fimmtán
ára á föstu, metsölubókar frá í fyrra, enda er
söguþráður hennar rifjaður upp í megin-
atriðum á fyrstu blöðum þessarar bókar. í
fyrra var skilið við þau Árna og Lísu á kross-
götum: hún var orðin ófrísk og þau Árni
voru búin að fá íbúð. Og nú semsé flytja þau
inn í kjallaraíbúð inni í Efstasundi og fara að
búa. Sextán ára í sambúð og barn í vændum.
Persónur eru að mestu hinar sömu og síðast,
Árni og Lísa, vinirnir Jonni og Sigga, Dóra
tildurrófa, systir hennar Lísu, móðir hennar,
og pabbinn, flugmaðurinn, auk Gunnars,
bróður hennar og loks Einar kaupmaður. Nú
kemur til sögunnar Maríanna, búðarstelpa
hjá Einari, æsandi og svöl, en bezta skinn;
hún gegnir því hlutverki að gera Lísu af-
brýðisama og sýnir hverri staðfestu Árni býr
yfir, þegar freistingarnar steðja að honum.
Þessi saga byrjar að haustlagi og lýkur í
marz árið eftir þegar barnið er borið í heim-
inn. Sitthvað drífur á dagana. Árni vinnur í
búðinni hjá Einari, Lísa er í MH og gengur
allvel þótt hún sé ólétt. Taugaveiklunin ber
móður hennar ofurliði og hún reynir að
svipta sig lífi, en bjargast naumlega og fær
bót á veikindum sínum, að nokkru leyti að
minnsta kosti. Vinirnir koma í heimsókn,
unglingarnir fara á böll og vinsældalisti Rás-
arinnar glymur í eyrum. Unga fólkið á sínar
erfiðu stundir í sambúðinni, en Árni og Lísa
leysa sín vandamál af stakri prýði, barnið
fæðist og framtíðin blasir við.
í fyrra sagði ég eitthvað á þá lund um
Fimmtán ára á föstu, að mér fyndust lausn-
irnar einum of auðveldar. Þar voru alvarleg
vandamál á ferðinni, sem fengu skjóta og
góða úrlausn. Þessu er líkan veg háttað í
þessari sögu. Árni og Lísa eru naumast eins
og unglingar yfirleitt. Ábyrgðartilfinning
þeirra er miklum mun meiri en almennt tíðk-
ast, og hvaða heimili lifir á tekjum eins verzl-
unarmanns þótt húsaleiga sé ofurmáta sann-
gjörn? Nú má víst segja, að unglingasögur
eigi ekki að vera samsafn einhverra óleysan-
legra vandamála, einn allsherjar táradalur.
En það þarf að finna einhvern milliveg. Hér
er sambúðin beinlínis heillandi, eftirsóknar-
verð sextán ára unglingum.
Maríanna er einhvers konar mótvægi við
þau Árna og Lísu. Hún er bráðfalleg stúlka
eins og Lísa, lífsreynd, miðað við aldur og
hefur látið eyða fóstri vegna þess að heimilis-
aðstæður hennar voru bágbornar. En hún
breytist í sögunni, róast og stefnir út í lífið
undir nýjum seglum bjartsýni pg breyttra
lífsskoðana, kannski fyrir áhrif Árna.
Eðvarði Ingólfssyni er mikið niðri fyrir og
hann flytur unglingum ákveðinn boðskap:
trú, bindindi, heiðarleika og ábyrgð. Og
hann getur líka prýðilega sagt sögu. Það er
ekki svo lítið. Á hinn bóginn held ég, að pers-
ónur hans séu of einhliða til þess að boðskap-
urinn komist til skila. Árni og Lísa aðhafast
ekkert í sögunni, sem ekki er til fyrirmyridar.
Þau bregðast við öllum vandamálum eins og
fólk, sem margt hefur reynt. Ákvarðanir
þeirra eru fumlausar og réttar. Vinir þeirra
Jonni og Sigga eru í einhvers konar haltu-
mér-slepptu-mér-sambandi en eru að öðru
leyti nauðalík Árna og Lísu. Víst væri gott í
henni veröld, ef allir brygðust við á líkan
máta. En kannski er það vegna alls þessa,
sem bækur Eðvarðs falla unglingum svo vel
í geð: vandamálin leysast, gufa upp eins og
dögg fyrir sólu og fá farsæla lausn. Og þó
hygg ég, að lesendur séu einkum 12—14 ára.
Mér finnst eitt aðfinnsluvert við sögur
Eðvarðs: þær eru um of skrifaðar fyrir líð-
andi stund. Popptónlist dagsins bergmálar á
síðum bókarinnar, unglingar á morgun og
hinn fussa við því öllu. En það er kannski
tímanna tákn, að hver kynslóð semji bækur
bara handa sér.
Mér finnst Eðvarð skrifa um of fullorðins-
legan stíl fyrir unglinga. Hann er föðurlegur,
og fyrir vikið verður gáski krakkanna hálf-
innantómur. Þeir tala vandað mál, sem sízt
ber að lasta, en mér finnst þeir sums staðar
of ráðsettir. Málvillu fann ég aðeins eina:
menn fá leiða á einhverju, ekki leið. Frá
hendi forlagsins er vel að þessari bók staðið.
Hún er traustlega bundin, letur skýrt og
prentvillu fann ég aðeins eina.
Ævi mynd-
höggvara
Elín Pálmadóttir:
Gerður. Ævisaga myndhöggvara.
234 bls.
Almenna bókafélagið 1985.
Mósaikmyndin utan á Tollstöðinni við
Hafnarstræti er álíka óaðskiljanlegur hluti
svipmóts Reykjavíkur og sólarlagið, hvort
heldur sem er við Keili á þessum árstíma eða
í Flóanum á sumartíð. Eða kannski eins og
Esjan. Eg hugsa að mönnum yrði álíka við
ef myndin hyrfi einn góðan veðurdag eins
og ef sólarlagið eða Esjan hyrfi. En það
er nú einu sinni svo undarlegt með skynjun
okkar að stundum tökum við meira eftir því
sem ekki er til staðar en því sem er í kringum
okkur, og sumu sem er í kringum okkur veit-
um við ekki athygli fyrr en það er horfið.
Ekki veit ég hvort íslendingar eru verr upp
aldir en aðrar þjóðir á sviði sjónmennta, þó
oft sé slíku haldið fram, en hinn er víst að
þeir eru og undarlega sinnulitlir um um-
hverfi sitt. Þess vegna vekur það frekar furðu
manns en aðdáun að til skuli hafa verið
menn sem hafa haft rænu á því að láta
skreyta byggingar, einkum ef þær eru í eigu
opinberra aðila. Myndin á tollstöðvar-
veggnum verður ævinlegt minnismerki um
slíka menn (og öðrum til háðungar) um leið
og hún ber vitni um óvenjulegan og stórbrot-
inn listamann.
Þó ekki væri nema fyrir þessa einu mynd
þá væri full ástæða til að skrifa ævisögu þess
listamanns og hafa ævisögur verið færðar í
letur af minna tilefni.
Ég held að almenningur á íslandi sé frem-
ur fáfróður um ævi og listferil Gerðar Heiga-
dóttur. Ástæðan er fyrst og fremst sú að hún
vann næstum allt sitt ævistarf á erlendri
grund, þó hér séu nokkur verk eftir hana á
opinberum stöðum, en auk Tollstöðvar-
myndarinnar eru þekktustu verk hennar hér
steindir gluggar í nokkrum kirkjum, svo sem
í Kópavogskirkju, Skálholtskirkju og í Saur-
bæjarkirkju á Hvalfjarðarströnd. Auk þess
eru mörg verk eftir hana varðveitt í Lista-
safni Kópavogs, en það er að stofni til minn-
ingargjöf frá ættingjum Gerðar.
En þessar myndir segja ekki nema hálfa
söguna. Á sjötta áratugnum var hún í hópi
framsæknustu myndlistarmanna í Evrópu og
vakti mikla athygli með brautryðjendastarfi
á sviði höggmyndalistar. Reyndar sakna ég
þess að listfræðilega þættinum í ævistarfi
Gerðar séu ekki gerð sérstök skil í ævisög-
unni því fyrir aula í myndlistarsögu nútímans
eins og mig þarf að útskýra svolítið mikið.
Vonandi að ráðin verði bót á því sem fyrst.
Reyndar fer að verða full þörf á að halda
áfram með ritun íslenskrar myndlistarsögu
þar sem Björn Th. hætti í öðru bindi íslenskr-
ar myndlistar, þannig að hægt sé að fletta
upp á einum stað sögu myndlistar hér á landi
síðustu fjörutíu ár eða svo.
Séður úr svolítilli fjarlægð þá er æviferill
Gerðar um margt svipaður æviferli margra
listamanna sem náð hafa langt, barátta upp
á líf og dauða til þess að fá að stunda list sína.
Þegar við bætist að hún er kona gerir það bar-
áttuna ekki auðveldari. En það er einnig
margt sem er sérstætt við ævi Gerðar.
Það er sérkenni á þessari ævisögu að höf-
undurinn var vinkona listamannsins og hún
fer ekkert dult með það. Einnig hefur höf-
undur aðgang að einkabréfum sem Gerður
ritaði föður sínum, en milli þeirra var ein-
stakt trúnaðarsamband, og einnig hefur hún
aðgang að bréfum sem Gerði voru skrifuð.
Þetta allt gerir frásögn Elínar persónulega og
nákomna. Hún bregður upp mjög Ijósri
mynd með hæfni langþjálfaðs blaðamanns
af manneskju sem hún nauða þekkir og þyk-
ir auk þess vænt um. En hún hefur einnig
leitað fanga hjá fólki sem umgekkst Gerði í
útlöndum, bæði fyrr og síðar. Lesandi hefur
það því á tilfinningunni að flest hafi verið
sagt á þessa bók um ævi Gerðar sem máli
kann að skipta og að höfundur hafi þar gætt
fullrar hreinskilni.
Framan af er rakinn ferill hennar við nám
bæði hér heima og erlendis. Barátta hennar
og fjölskyldunnar við að standa straum af
kostnaði við námið. Síðan er fjallað um störf
hennar og einkalíf, en þegar á líður er meira
rakinn ferill þeirra viðfangsefna sem hún er
að fást við. Er þar að finna marga undarlega
sögu um samskipti við landa hennar sem
sýna stundum undarlegt listrænt rænuleysi
þeirra.
G.Ást.
Minnisverð
minningabók
Inga Huld Hákonardóttir og Aðalheiður
Bjarnfreðsdóttir:
LÍFSSAGA BARÁTTUKONU.
Vaka - Helgafell 1985.
Það er orðinn dávænn hópur fólks ár hvert
sem bókaútgefendur heiðra með útgáfu á
endurminningum þess, og Aðalheiður Bjarn-
freðsdóttir er óumdeilanlega vel að þeim
heiðri komin; hún er í hópi þess samtíðar-
fólks sem þjóðin hefur ekki komist hjá að
taka eftir og finna að hún sker sig úr, er eng-
inn hversdagsmaður þótt mótuð sé í ströng-
um skóla hversdagslífsins.
Inga Huld Hákonardóttir er sagnfræðing-
ur að mennt (og hefur sem slíkur lagt sig eftir
kvennasögu sérstaklega), margreyndur
blaðamaður (með ,,portrettviðtöl“ að sér-
grein á því sviði) og hefur ritað viðtalsbók
áður, en þá samsetta, þ.e. við marga viðmæl-
endur. Hún má því heita byrjandi á sviði
minningaritunar af þessari gerð, en hið besta
undir búin, enda stenst handverk hennar
samanburð við verk viðurkenndra minn-
ingaritara.
Raunar getur ritdómari ekki, frekar en
annar lesandi, skipt með neinni vissu milli
heimildarmanns og skrásetjara heiðrinum af
góðri minningabók. Það er svo misjafnt hve
náið er hægt að fylgja frásagnarhætti heim-
ildarmanns svo að vel fari á, og misjafnt hve
sjálfráður skrásetjari verður um val og til-
reiðslu efnis. Það getur verið að Aðalheiður
sé auðveldur sögumaður. Hins vegar er hér
í bókinni valin mjög erfið efnismeðferð að
því leyti hve miklu af skoðunum og útlegg-
ingum, jafnvel nærri því ræðuhöldum um
daginn og veginn, er ofið inn i hinar beinu
minningar. Það tekst mætavel og hlýtur að
vera vitnisburður um mikla íþrótt skrásetj-
arans, er samkvæmt eftirmála vinnur þar
öðrum þræði úr blaðaskrifum Aðalheiðar
sjálfrar og blaðaviðtölum við hana.
Aðalheiður Bjarnfreðsdóttir hefur verið í
sviðsljósi í réttan áratug, síðan hún kom fram
sem ræðumaður á kvennafrídaginn. Frá
þeim degi er farið að segja rétt í miðri bók,
þannig að hún gerist að hálfu á kvennaára-
tugnum, og er það öldungis óvenjulegt að
minningabók sé svo mikil samtímasaga.
Raunar svo mikil samtímasaga að síðari
helmingur hennar er að miklu leyti umræða
um óleyst málefni samtímans (kvennahreyf-
ingarinnar, verkalýðshreyfingarinnar, fé-
lagslegrar samhjálpar o.s.frv.), studd lifandi
upprifjun frá kjarasamningum, ASÍ-þingum,
hversdagsstarfi verkalýðsleiðtoga o.s.frv.
Þetta er meginefni bókarinnar. Fyrri helm-
inginn, sem er minningarakning af miklu
venjulegra tæi, ber að meta í ljósi þess hve
vel hann undirbyggir framhaldið, og hann
gerir það mætavel. Ferill Aðalheiðar sem
óþekktrar alþýðukonu í rösk 50 ár er prýði-
legt söguefni. Hann er umskiptaríkur; hún
hefur víða búið, margt starfað, margar svipt-
ingar reynt í einkalífi; ein af 20 börnum sár-
fátækra sveitahjóna; verkakona í Vest-
mannaeyjum, húsmóðir; berklasjúklingur á
Vífilsstöðum; fátæk erfiðiskona í Reykjavík,
bæði gift og fráskilin; húsmóðir í sveit og aft-
ur Reykjavík. Og þó er þetta saga sem gefur
kost á næsta samfelldum grunntóni: fátækt,
erfiði og örðugleikum alþýðufólks. Þetta
verður því mikil stéttarsaga. En alls ekki
neinn vellulegur harmagrátur; þvert á móti
rís Aðalheiður hvarvetna yfir atburðarásina
sem sú óbugandi hressleikakona; lesandinn
fær af henni þau kynni sem til þarf að undir-
byggja viðhorf hennar og boðskap í seinni
helmingnum bókarinnar.
Boðskapur Aðalheiðar er ekki alltaf pott-
þéttur eða þaulhugsaður. Ég tek dæmi af bls.
203: „Sama pexið. Það er alltaf spurt: ,,Af
hverju fœr hann meira en ég?“ í staðinn fyrir:
„Afhverju borga atvinnurekendur okkur öil-
um svona lítið?““ Gott og vel, þetta er sjónar-
mið. En bókstaflega í næsta orði er Aðalheið-
ur hætt að hugsa um hlut launþega sem
heildar og sjálf farin að „pexá' um skipting-
una milli þeirra innbyrðis:
„Launamisréttið er blettur á samfélaginu
og fer vaxandi. Þeir sem hafa besta aðstöðu
berjast bara fyrir sig. . .“ En þetta er bara að-
ferð Aðalheiðar. Hún hefur vit og þekkingu
til að sjá báðar hliðar á vandasömum mál-
um, en það á ekki við hana að tvístíga yfir
þeim með neinu „hinsvegar" og „þráttfyrir-
þaði“, heldur leggur hún fullan þunga í bæði
sjónarmiðin. Þunginn er ævinlega mikill í
skoðunum hennar, oft stutt í réttláta reiði, en
það er heldur aldrei um að villast hlýleikann
og hjartagæskuna. Þess vegna getur útgef-
andi með vissum rétti tekið svo risastórt upp
í sig á kápunni að bókin sé „mannbætandi
lestur". H.S.K.
HELGARPÓSTURINN 35