Helgarpósturinn - 23.10.1986, Blaðsíða 28

PROFKJORIN
A Ð SYNGJA SITT SÍÐASTA
MAÐURINN Á GÖTUNNI Á LITLA MÖGULEIKA EFNAÐIR EINSTAKLINGAR OG FLOKKSKLIFRARAR EIGA
GREIÐUSTU LEIÐ INN Á FRAMBOÐSLISTA HÆTTA KRATAR VIÐ PRÓFKJÖR í REYKJAVÍK? MUNU GÖMLU
FLOKKSKLÍKURNAR VELJA ÞINGMENN EÐA FINNAST NÝJAR REGLUR FYRIR PRÓFKJÖR?
Prófkjörib er ad deyja út. Flokks-
eigendafélög allra flokka hafa allan
tímann veriö frekar andvtg þessari
aöferð og nú hafa gallar þeirra
einnig oröiö til þess aö fólk hefur í
auknum mœli snúist gegn þeim.
Blómatími þeirra var frá 1976—80
en hnignunarskeiöiö hefur nú staö-
iö í nokkur ár. Nú er svo komið aö
opin prófkjör þekkjast varla lengur
og í flestum flokkum telja menn nú
aö fyrir nœstu kosningar veröi búiö
aö loka prófkjörunum á öllum
framboöslistum.
Alþýðubandalagið hefur einu tek-
ist að komast hjá opnum prófkjör-
um allan tímann, Framsóknarflokk-
urinn hefur sumstaðar stundum
haft opin prófkjör, Sjálfstæðisflokk-
urinn reyndi þau í öllum kjördæm-
um, en er nú að hverfa frá þeim og
efnir til annað hvort lokaðs próf-
kjörs meðal flokksmanna eða skoð-
anakannana hjá fulitrúaráðum og
stjórnum félaganna. Alþýðuflokkur-
inn hefur haft opnust prófkjör en
einnig hann er að hverfa frá þeim —
loka þeim fyrir öðrum en flokks-
mönnum. Og Alþýðubandalagið,
sem hefur aldrei haft opið prófkjör,
er að þrengja reglur hins lokaða
forvals, sem það þó efnir víða til.
BARÁTTAN UM VÖLDIN
Uppstilling á framboðslista er
auðvitað hápólitískt mál. Fóik er að
keppa um áhrif og völd, sem fólgin
eru í því að sitja á Alþingi. Þetta vald
var eitt sinn falið örfáum einstakl-
ingum innan stjórnmálaflokkanna
— og þótti flestum sem valdaklík-
urnar, flokkseigendafélögin, sæju
einungis um að endurnýja eigið
vald. Framboðin voru ákveðin í bak-
herbergjum einsog kjarasamningar
og skipting valdanna í þjóðfélaginu
almennt.
Siðgæði þótti ekki uppá marga
fiska, og valdaplottin um framboðs-
lista og alþingismenn svo augljós,
að þetta vó þungt á vogarskálunum
þegar Vilmundur Gylfason á sínum
tíma barðist fyrir opnum prófkjör-
um. Páll Skúlason heimspekingur
segir í grein í nýjasta Stefni, riti
Sambands ungra sjálfstæðismanna:
„Stjórnmál eru barátta um völd og
slík barátta lýtur ekki lögum neins
konar vinnusiðgæðis: Hún lýtur ef
til vill ekki neinum siðgæðislögmái-
um. Hún er hugsanlega í eðli sínu
ósiðleg, vegna þess að hún felur iðu-
lega í sér að ekki er skeytt um ná-
ungann, ekki hugsað um hvað sé
rétt eða fyrir bestu, heldur hvað
komi sér í reynd vel til þess að ná tii-
teknum völdum eða treysta valda-
menn í sessi. Tillitssemi hefur því
sjaldnast verið talin kostur góðs
stjórnmálamanns, heldur ákveðni
og festa, svo kurteisleg orð séu not-
uð yfir ófyrirleitni og yfirgang."
MAÐURINN Á GÖTUNNI
Hugmyndin var sú, að maður á
götunni fengi að hafa áhrif á það
hverjir sætu á Alþingi. Hinn hæst-
virti kjósandi átti að fá að ráða
meiru um það hverjir sætu fyrir
hans hönd og stjórnuðu landinu.
Löngun eða hugsjón stjórnmála-
manna um að aimenningurinn réði
meiru um skipan framboðslista hef-
ur samt sem áður ekki verið aðal-
hvati þess að stjórnmálaflokkarnir
efndu til prófkjörs. Sú staða kom
víða upp, að vaidamiklir menn í
flokkunum gátu ekki komið sér
saman um skipan framboðslista, —
og þess vegna var gripið til þess ráðs
að láta flokksmenn í prófkjöri skera
úr um málið. En á áttunda áratugn-
um urðu slík átök, einsog Gunnar
gegn Geir í Sjálfstæðisflokknum og
Vilmundur gegn hinum í Alþýðu-
flokknum, mjög til að ýta undir próf-
kjör í þessum flokkum.
Áður en opin prófkjör einsog við
þekkjum þau komu til sögunnar,
hafði oft verið gripið til þess ráðs
innan stjórnmálaflokkanna, að efna
til skoðanakannana meðal trúnað-
armanna og formiegt samþykki fé-
lagsfunda þurfti yfirleitt til að fram-
boðslisti væri samþykktur. En það
mun hafa heyrt til algerra undan-
tekninga að breytt væri útaf til-
lögum uppstillingarnefnda. HP hef-
ur spurnir af opnu prófkjöri árið
1950, en þá var flokkshollusta með
þeim hætti í landinu, að ekki voru
talin nein brögð að því að stuðnings-
menn annarra flokka kæmu til að-
stoðar. En þetta átti eftir að breytast.
Stjórnmálaflokkar telja ekki
marga félaga, nema helst Sjálfstæð-
isflokkurinn, og til viðbótar á það
við um Sjálfstæðisflokkinn og aðra
stjórnmálaflokka, að virkir félagar
þeirra telja örfá hundruð. Með próf-
kjörunum á m.a. að gefa manninum
á götunni, manninum sem kýs í
kosningum, tækifæri tii að ráða ein-
hverju um það hverjir verði borgar-
fulltrúar og þingmenn listans sem
hann kýs. Aukinheldur á, eða átti,
að gefa manninum sjálfum á göt-
unni tækifæri til að bjóða sig fram,
manninum sem ekki hafði eytt
nokkrum áratugum í að kiifra inní
flokksmaskínunni til áhrifa og fram-
boðs.
SKÁSTA LEIÐIN
Prófkjörin þóttu betri leið en aðrir
kostir af margvíslegum ástæðum.
Stjórnmálaflokkarnir virtust vera
að breytast frá því að vera söfnuðir
í kringum þrönga hagsmuni og fá-
einar hugmyndir í það að verða far-
vegur — hreyfing — máske ólíkra
hópa og tæki fyrir hugmyndir. Á átt-
unda áratugnum — tímum örra
þjóðfélagsbreytinga og fjölbreyttara
þjóðfélags, tók einnig að bera meira
á því en áður að fólk ætti ekki samleið
með stjórnmálaflokkum í einu og
öllu. Það gat og getur ekki lengur
fundið sjónarmiðum sínum sam-
sömun í öllu því sem einhver einn
stjórnmálaflokkur lætur sér detta í
hug að segja — og gera. Það hefur
orðið erfiðara fyrir einstaklinga að
ganga inní einn stjórnmálaflokk eft-
ir fermingu og lifa með honum allt
til grafar í sátt og samlyndi. Fjöl-
breytnin er ögn meiri. Og þessari
breyttu afstöðu einstaklinganna
svaraði prófkjör að nokkru.
Helstu forgöngumenn prófkjöra
töldu þau þeim mun betri því opnari
sem þau voru. En með tímanum og
reynslunni átti þetta eftir að breyt-
ast. Hættan hlaut að vera sú, að ut-
anflokksmenn fjölmenntu til að
hafa áhrif á niðurstöður — og úti á
landsbyggðinni gekk þetta þannig
fyrir sig að „heimamenn" reyndu að
styðja við bakið á sínum manni,
hvar í flokki sem hann stóð. Þannig
tóku hátt á þriðja hundrað manns í
Bolungarvík þátt í prófkjöri Alþýðu-
flokksins fyrir síðustu alþingiskosn-
ingar, en í síðustu sveitarstjórna-
kosningum fékk Alþýðuflokkurinn
þar rúmiega 90 atkvæði.
GRÓÐI AF PRÓFKJÖRI
En óttinn við að „maðurinn af
götunni" ætti litla möguleika í opnu
prófkjöri reyndist einnig eiga við
rök að styðjast. Fólk sem er þekkt
átti mun meiri möguleika en
óþekkti frambjóðandinn. Mjög fljót-
lega varð til önnur maskína til að
auglýsa og kynna frambjóðendur.
Og þá kom að því í Sjálfstæðisflokki
og Álþýðuflokki að árangurinn valt
á því, hversu mikil fjárráð frambjóð-
andi hafði. Þannig fengu hinir efna-
meiri visst forskot í prófkjöri sem
ætlað var til að gera öllum jafnt und-
ir höfði.
Þá getur einnig reynt á hug-
kvæmni þeirra sem stjórna skrifstof-
um frambjóðenda og — siðferði. Sú
hætta er nefnilega fyrir hendi að
ríkir einstaklingar, forstjórar stór-
fyrirtækja og þvíumlíkir sjái sér hag
í því að styrkja vissa frambjóðendur
strax í prófkjöri. „Ég hef fengið slíkt
vink," sagði frambjóðandi í prófkjöri
í samtali við HP, sem sagt að for-
stjórar stórra fyrirtækja hefðu boð-
ist til að styrkja hann í prófkjörs-
slagnum.
Sami maður og viðurkenndi þessa
augljósu galla á prófkjöri, kvaðst
engu að síður styðja þessa leið.
„Þetta er eina færa leiðin fyrir gagn-
rýnendur í flokkunum til að komast
að. Valdið í flokkunum vill verja
sjálft sig og endurnýja aðeins í
skömmtum, þannig að þeir sem
ráða fyrir muni gera það áfram."
í prófkjöri Alþýðuflokksins fyrir
síðustu borgarstjórnarkosningar sá
Ámundi Ámundason um baráttu
þeirra Bjarna P. Magnússonar og
Bryndísar Schram í prófkjörinu. HP
spurði Ámunda hvernig baráttan
hefði verið fjármögnuð: „Þetta var
ekki dýr slagur og þau Bjarni og
Bryndís þurftu ekki að borga krónu.
Það voru ákveðnir stuðningsmenn
og fleiri sem gaukuðu smá-upphæð-
um að okkur — og þegar upp var
staðið var hagnaður af þessu próf-
kjöri," sagði Ámundi Ámundason.
En fæstir hafa þessa sögu að segja
að afloknum slag í prófkjöri. Oft er
bundinn þungur baggi sem fólk er
lengi að greiða niður.
BREYTINGAR I
PÍPUNUM
Niðurstaða úr stóru prófkjöri er
oft sú, að fjársterkir einstaklingar
(eða þeir sem eru með fjársterka
aðila á bakvið sig) vinni sæmilegan
sigur, sem og þeir sem hafa klifrað
upp í flokkunum. Gagnrýnendur
hafa ekki komist að nema í undan-
tekningartilvikum.
Þess utan fylgja prófkjöri gífurleg
átök, rógur og illmælgi, þannig að
það þarf fólk með þykkan skráp til
að taka þátt í prófkjöri með glöðu
geði. Og á seinni tímum hefur Sjálf-
stæðisflokknum og Alþýðuflokkn-
um gengið illa að fá frambjóðendur
í prófkjör. Og þess vegna felldi
flokkurinn niður prófkjör í næst-
stærsta kjördæmi landsins á dög-
unum. Bæði á Reykjanesi og í Suð-
urlandskjördæmi hefur verið hætt
við prófkjör, sem og í Vesturlands-
kjördæmi.
Aðrir telja að ástæðan fyrir því að
ekki fáist fleiri til framboðs til Al-
þingis, sé einfaldlega lág laun. „Það
þarf að hækka þingmannslaunin
uppí 130 þúsund krónur á mánuði til
þess að fleiri hæfir gæfu kost á sér í
stjórnmál," sagði einn sem hefur
haft með leit að frambjóðendum í
prófkjörsslag að gera. Og HP hefur
haft spurnir af mönnum sem hafa
verið að hugsa sig um, en hafnað
þátttöku um síðir einmitt vegna
launanna.
Ljóst er að þeir tveir flokkar sem
haldið hafa uppi prófkjörsaðferð-
inni eru báðir að hverfa frá henni.
Alþýðuflokkurinn hefur ákveðið að
efna ekki til prófkjörs í Austfirðinga-
fjórðungi, en tefla þess í stað fram
Guðmundi Einarssyni. Og margir
óttast að gerð verði tilraun til þess
að koma í veg fyrir prófkjör í
Reykjavík. Hjá Alþýðuflokknum er
það fulltrúaráðið í borginni sem tek-
ur ákvörðun um málið — en heyrst
hefur að forystumenn flokksins
hafði náð „víðtæku samkomulagi"
um skipan listans og því eigi að
stýra framhjá prófkjöri.
í síðasta Reykjavíkurbréfi Morg-
unblaðsins má glöggt sjá þá afstöðu
sem voldugustu aðiljar í Sjálfstæðis-
flokknum hafa til málsins, þarsem
segir að allt bendi til þess að próf-
kjör verði „ekki ríkur þáttur í starfi
flokksins á næstu árum".
Líklegt er talið að flokkarnir muni
til að byrja með hafa forval og skoð-
anakannanir einsog tíðkast hafa all-
an tímann hjá Alþýðubandalaginu.
Og flestir óttast að þetta sígi á sömu
ógæfuhliðina og áður fyrr, að valdið
til að velja á lista færist yfir á færri
hendur, þeirra sem eru handhafar
valdsins fyrir.
Þá eru uppi hugmyndir um að
sníða galla af prófkjöri t.d. með sam-
ræmdum reglum yfir allt land. Með
því að binda prófkjörsslag við eina
viku, með því að knýja allar stjórn-
málahreyfingar til prófkjörs á sama
degi o.s.frv. Þá eru uppi hugmyndir
um að auka valfrelsi manna milli
manna og jafnvel flokka á kjörseðl-
inum sjálfum, en þær hugmyndir
eiga ekki mjög háværa talsmenn
enn sem komið er.
Einstaklingar hafa takmárkaðan
rétt til áhrifa á skipan framboðslista,
— og þrátt fyrir allt hafa prófkjör
orðið til að auka þau áhrif. Meðan
ekki finnast betri aðferðir til að
auka þennan rétt einstaklinganna
er erfitt að taka afstöðu gegn próf-
kjörinu. Og forval flokksmanna sýn-
ist í það minnsta skárra en gamla
leiðin.
28 HELGARPÓSTURINN
leftir Óskar Guðmundsson teikning: Jón Óskarl