Helgarpósturinn - 17.03.1988, Blaðsíða 26

HUGARBURÐUR
Sam Shepard og lífslygi Ameríkumanna
Þjóðleikhúsið frumsýnir í kvöld, 17. mars, nýtt verð-
iaunaleikrit eftir Bandaríkjamanninn Sam Shepard sem
hlotið hefur nafnið Hugarburður í íslenskri þýðingu Úlfs
Hjörvar. Verkið heitir á frummálinu A Lie of the Mind.
Leikstjóri er Gísli Alfreðsson og með hlutverkin fara
Hákon Waage, Arnór Benónýsson, Lilja Þórisdóttir, Sig-
urður Skúlason, Þóra Friðriksdóttir, Vilborg Halldórs-
dóttir, Gísli Halldórsson og Sigríður Þorvaldsdóttir. Kraft-
ur verksins er slíkur að því hefur verið líkt við beljandi
stórfljót. Gagnrýnandi New York Times sagði leikritið
vera eins breitt, djúpt, langt, dularfullt og óstýrilátt og
Mississippi-fljótið. Hugarburður er örlagasaga tveggja
fjölskyldna sem tvinnast saman við hamslausa ástar-
sögu.
EFTIR FREY ÞORMÖÐSSON
í leikriti sínu True West, sem sýnt
var í ríkissjónvarpinu fyrir nokkru,
segir Shepard meðal annars iitia
sögu af tveimur mönnum á hestum
þar sem annar eltir hinn yfir eyði-
mörk. Sá sem eltir veit ekki hvert
hinn muni leiða sig, sá elti veit ekki
hvert skal halda. Þeir vita ekki að
báðir eru jafnhræddir. Þannig halda
þeir saman förinni inn i nóttina,
óaðskiijanlegir í óvissunni.
Það sem gagnrýnendur hafa verið
sammála um er að Shepard sé
óvenjuheillandi höfundur, án þess
að hægt sé að skýra það nánar.
Shepard er nýr í bandarísku leikhúsi
af því að hann skrifar út frá banda-
rískri menningu, poppmenningu,
kvikmynda- og poppstjörnudýrkun
þar sem allt veður í hamborgurum,
kóki og töffaraskap þar sem sérhver
einstaklingur á sér draum um frægð
og frama. Fyrirrennarar hans í
bandarísku leikhúsi byggðu miklu
sterkar á evrópskri leikhúshefð.
Shepard er sagður hafa til að bera
áberandi næmi fyrir lögmálum leik-
húsverka og umskrifar sjaldnast
mikið. Þetta gerir hann um leið
mjög afkastamikinn. Ein af mörgum
spurningum sem vakna við verk
Shepards er hvernig persónur hans
urðu svona, hvaða ástæður liggi að
baki? Við þessu fást engin einhlít
svör. Persónur hans eru svo fjarri því
að vera heilsteyptar sem hugsast
getur og hegðun þeirra oft röklaus
með öllu. Shepard segist aldrei
hugsa um persónur verka sinna,
heldur skrifi hann út frá ástandi sem
hann gefur sér í upphafi. Hann þigg-
ur þó áhrif bæði frá Samuel Beckett
og Harold Pinter hvað form og upp-
byggingu varðar, en efniviðurinn er
bandarískur, á því er engir.n vafi.
Leikrit hans virðast oft vera að
sprengja leikhúsið utan af sér, líkt og
hann sé óánægður með formið, og
nálgast þá kvikmyndina mikið.
Þeir þættir sem mest eru áberandi
í verkum Shepards eru ofbeldi, ein-
manakennd, rótleysi, hætta og djúp
örvænting vegna veikrar sjálfsmeð-
vitundar. Örvænting Bandaríkja-
manna, segir Shepard, er fólginn í
blekkingu þeirra og þeirra fölsku
gilda sem ráða ferðinni í bandarísku
samfélagi. Þar ber hæst ameríska
drauminn, drauminn um blaðasal-
ann sem verður forseti, drauminn
um frægð, völd og peninga. Ástæða
þess að peningar og frægð hafa öðl-
ast svo gífurlegt gildi er fólgin í rót-
leysi fjöldans. Bandarískar fjölskyld-
ur leysast upp og fólk getur ekki
horft til ákveðins uppruna. Að hafa
rætur gefur þér fótfestu í lífinu. Að
hafa engan uppruna, engar rætur,
þýðir að hafa enga framtíð. Þú ert í
lausu lofti. Þess vegna hefur banda-
rískt samfélag þróað gildi sem vel
áttu við landnematímann, en eru
innantómar blekkingar í dag.
Bandaríkjamenn halda enn í
drauminn um vilita vestrið, sem
ekki er lengur til nema í Marlboro-
auglýsingum og þeirra eigin blekk-
ingarvitund. Þeir hafa fánann sem
sameiningartákn þjóðernisástar,
þeir hafa dollarann sem tákn vel-
ferðar og samfélagsstöðu og þeir
hafa frægðina sem sönnun á tilvist.
Biankur alþýðumaður er fyrir öðr-
um ekki til, hann heldur sér fast í
fánann. Þannig er driffjöður banda-
rísks samfélags blekking og þegar
fólk uppgötvar þetta sekkur það í
hyldýpi örvæntingarinnar. Annað
ráð er til, að fela sannleikann með
fallegu yfirborði og efnislegum
gæðum, opinbera aldrei að þú
standir á engu, sveimir í lausu lofti
og sýna hverjum þeim fyllstu hörku
og ofbeldi sem vogar sér að ógna
þér og afhjúpa tómleika þinn. Til að
forðast örvæntinguna heldur hver í
sitt og lætur ekki trufla sig, bóndinn
í byssuna og hermaðurinn í stoltið.
Texti Shepards er afar sterkur og of-
beldið og feluleikurinn eru ekki síst
áberandi þar. Leikurinn með þetta
gerir verk Shepards kraftmikil og
sprengihætt.
Titlar verka hans vitna til popp-
menningarinnar; Tooth of Crime og
Curse ofthe Staruing Class eru með-
al þekktustu verka hans og True
West og Buried Child (hefur verið
sýnt hér undir nafninu Barn í garð-
inum) eru þeim ekki síðri. Það sem.
gerir Sam Shepard ennþá sérstæð-
ari er að um leið og hann ræðst
heiftarlega á amerískt samfélag og
blekkingu ameríska draumsins er líf
hans eins og lýsandi dæmi um hvort
tveggja. Hann var sonur drykkfellds
hermanns og flæktist blankur með
fjölskyldu sinni á milii herstöðva.
Hann vildi gerast poppstjarna en fór
svo að skrifa leikrit og kvikmynda-
handrit. í dag er hann frægasta nú-
lifandi leikskáld Bandaríkjanna,
hann hefur skrifað handrit að góð-
um bíómyndum, Paris/Texas og
Fool for Love til dæmis, og hefur
reyndar leikið nokkur kvikmynda-
hlutverk sjálfur. Hann er giftur kvik-
myndastjörnunni Jessicu Lange,
þau eiga stóran búgarð í Suður-
Kaliforníu og hann veit ekki aura
sinna tal. Hann er orðinn hálfgerð
goðsögn í lifanda lífi. „Þjóðfélags-
staða mín styður einmitt það sem ég
hef að segja um bandarískt samfé-
lag,“ segir Sam Shepard. Þau hjónin
hafa nokkrum sinnum komið í lax-
veiðiferð hingað til íslands, Jess
veiðir en Sam ríður upp um heiðar
á íslenskum fáki og er sama um
rigninguna.
I viðtali hefur Shepard meðal ann-
ars sagt þetta: „Ég fer aldrei í leik-
hús. Ég hata það. Ég segi það alveg
satt, þoli það ekki. Eg verð ailtaf fyr-
ir vonbrigðum þar sem góðum hug-
myndum er klúðrað fram og aftur
frammi fyrir uppdubbuðum snobb-
kerlingum sem skilja alls ekki það
sem þær sjá. Þá er „ródeó" miklu
meira sannfærandi drama. Þar ger-
ast hlutirnir, áhorfendurnir eru virk-
ir þátttakendur og stemmningin gíf-
urleg, ekki þessi steindauða og hlut-
lausa drungastemmning sem orðin
er hefð í leikhúsunum. Samt skrifa
ég leikrit. Ég get ekki annað, þau
bara renna úr pennanum. Það er
heilt ævintýri að fylgjast með því
hvert þau leiða mig, hvernig persón-
urnar segja og gera hluti sem mér
myndi aldrei detta í hug.“
RUNNI
26 HELGARPÓSTURINN