Morgunblaðið - 08.09.1991, Blaðsíða 10

n ltf c

-iaai-
LÆKNISFRÆDI/£rfámenni
varhugavert?
FRÆNDSEMIOG
EINANGRUN
ÓRALANGT ÚTI1ATLANTSHAFI sunnanverðu miðja vegu
milli Eldlands og Góðrarvonarhöfða rís klettaey úr djúpinu
og nefnist Tristan da Cunha.
Eyjan heitir í höfuðið á port-
úgölskum sæfara sem
fann hana, sennilega fyrstur
manna, árið 1506. Hún er ekki
mikil um sig, lítið eitt stærri
en Þingvalla-
vatn, en megin-
hluti þessa
þurrlendis er
eldijall sem
slagar upp í
Öræfajökul
eftir Þórarin hvað hæð
Guönason snertir. Við
rætur fjallsins
eru mjóar undirlendisræmur en
á einni þeirra er mannabyggð
eyjarinnar og kallast Edinborg.
Tilraunir til búsetu upp úr
1600 entust ekki lengi en frá
því á 19. öld hafa oftast átt
þama heima nokkrir tugir og
upp á síðkastið um og yfir 300
manns. Flestir íbúanna rekja
ættir sínar til sex breskra dáta
úr setuliðinu á Elínarey (St.
Helena) sem fluttu með eigin-
konum sínum á þetta útsker
skömmu eftir aldamótin 1800.
Samgönguleysið hefur löngum
valdið því að farsóttir koma
sjaldan en bitna á þeim mun
fleirum í staðinn. Þegar misl-
ingaveikum sjómanni var skotið
á land 1958 veiktust bátver-
jarnir sem sóttu hann um borð
og að skömmum tíma iiðnum
voru svo til allir komnir með
mislinga. Og litlu síðar báru
gestir frá Suður-Afríku gulu-
sótt til eyjarinnar og þá var
ekki að sökum að spytja - milli
70 og 80 manns veiktust af
gulu á næstu íjórum mánuðum.
Kvefpest gekk regluléga tvisvar
á ári þegar vor- og haustskip
komu frá Höfðaborg.
A Tristan da Cunha róa menn
til fiskjar og rækta kartöflur
og grænmeti en þetta litla sam-
félag hefur orðið fyrir skakka-
föllum og blóðtökum eins og
gengur og gerist í henni veröld.
Rétt eftir miðja síðustu öld
flutti helmingur íbúanna til
Suður-Afríku og eftir mann-
skætt slys þijátíu árum síðar
þegar obbinn af vinnufærum
körlum í plássinu hurfu í hafið
fluttu margar ekkjur með börn
sín burt af eynni. - Árið 1961
fór eldijallið að gjósa og íbúarn-
ir voru allir fluttir til Bretlands
og dvöldust þar í tvö ár en þá
var gosið um garð gengið og
flestir kusu að fara heim aftur.
Meðan á Bretlandsvistinni
stóð kom sitthvað í ljós í fari,
fasi og jafnvel útliti eyjaskeggj-
anna að sunnan sem heima-
mönnum fannst stinga nokkuð
í stúf við það sem þeir töldu
eðlilegast og venjum sam-
kvæmt. Einkum þóttu hin
breskættuðu böm frá Tristan
da Cunha ólík jafnöldrum sínum
um margt. Þau vöru fáfróð og
treg til náms, afskiptalítil og
hlédræg í framkomu, laus við
að vera spurul eða forvitin en
virtust aldrei kvíða neinu og
áreitni við náungann eða frekju
gagnvart skólasystkinum varð
aldrei vart. Meðal ungra sem
aldinna eyjamanna reyndist
heyrnardeyfa algeng, greindist
hjá tæplega 20 af hundraði; og
óvenjulegt sköpulag, einkum á
eyrum og gómi, var hjá mörg-
um þeirra að finna.
Nú víkur sögunni í bili til
Galapagos-eyja í Kyrrahafi en
þær liggja á miðjarðarlínu í
hásuðri frá Gvatemala og fyrir
vestan Ekvador. Þangað kom
Charles Darwin 1835 á langri
heimsreisu sinni með herskipinu
Beagle og gerði nokkurn stans
sem varð til þess að breyta
skoðun hans og annarra á upp-
runa og 'þróun tegundanna. -
Hundrað árum síðar setti
bandaríski erfðafræðingurinn
Sewall Wright fram kenningu
sem gengur út á það að þegar
smáhópar búa við algera ein-
angrun skila sjaldgæfir
erfðavísar - öðru nafni gen -
sér ekki ævinlega til afkvæma
og eru þar með úr sögunni hvað
hópinn áhrærir. Þessi missir
gena gæti svo með tíð og tíma
orðið til þess að upp kæmu ný
tegundaafbrigði án þess að
náttúruval Darwins ætti þar
endilega hlut að máli. Kenning
þessi átti víst lengi vel ekki upp
á pallborðið hjá starfsbræðrum
höfundarins en fyrirbrigðið er
nefnt „genetic drift“ og á máli
hérlendra fræðinga genaflökt
(þó kynni genaflótti eða gena-
hvarf að vera öllu meira rétt-
nefni). Haft hefur verið á orði
að ef til vill- fái hugmyndir
Wrights byr undir vængi þegar
menn átta sig betur á því sem
gerst hefur á Tristan da Cunha.
Meðal annarra orða: Konan sem
hringdi til Mbl. um daginn og óskaði
eftir grein um ákveðinn sjúkdóm ætti
að hafa tal af þeim sem skrifar þessa
pistla.
UMHVERFISMÁL: // w á ad setja nibur manngerb
útivistarsvæbi? __
Hugmyndaflug ífyrirrúmi
ER HÆGT að breyta ömurlegu iðnaðarhverfi við uppurna kola-
námu og afdankaða járnbrautarstöð í fjölsótt útivistar- og menn-
ingarsvæði fyrir alla aldurshópa? Já, það er hægt sé vilji og
fjármagn fyrir hendi. Það hefur verið gertt.d. í borginni Hamm
í Þýskalandi með svo góðum árangri að athygli vekur. Svæðið
heitir Maximilian Park og þangað leitar fólk úr öllum áttum.
Við skipulagningu svæðisins, sem er 22 ha að stærð, var tekið
tillit til allra þátta Sem heima eiga á slikum stað og smekkvísi,
sköpunargleði og ríku hugmyndaflugi beitt.
arna er að finna gífurlegt úr-
val trjáplantna og blóma.
Frábærum listaverkum er komið
fyrir við göngustíga, þarna eru
fjölbreyttari leiktæki fyrir börn en
annars staðar
sjást, sem efla
færni þeirra og
þroska. Þarna er
allstór tjörn með
fjölskrúðugu fugl-
alífi, grasagarður,
veitingahús af
mismunandi
stærðum og gerð-
um. Tilbúinn lækur líður þar um
milli steina, aðstaða er fyrir tón-
leikahald, ráðstefnur og leiksýn-
ingar bæði úti og inni. En það sem
hæst ber á svæðinu og er reyndar
tákn hans og sérkenni er þó „fíll-
inn“ sem gnæfir við sjóndeildar-
hringinn. „Fíllinn" er hugmynda-
smíð arkitektsins Hundertwassers
sem margir muna sjálfsagt eftir
síðan sýning var á verkum hans,
eða líkönum af þeim, í Listasafn-
inu fyrir allmörgum árum. Hann
fékk það verkefni að breyta aðal-
byggingunni sem eftir stóð þegar
kolanámuvinnslunni var hætt, eft-
ir sínu höfði. Aldrei kom til um-
ræðu að rífa húsið eins og sums
staðar hefði þó sjálfsagt verið gert.
En Hundertwasser fékk fijálsar
hendur og þá varð „fíllinn“ til.
Þessu stóra og háreista húsi var
breytt í samræmi við nýtt hlut-
verk. Við annan gafl þess var
byggt glerhýsi að lögun eins og
fílsrani með eyru og tennur. í ran-
anum var komið fyrir lyftu upp á
efstu hæð. Þar er hitabeltisgróður
undir glerþaki og margar furður
að skoða sem ekki verða taldar
hér. Á þeim helmingi hússins sem
frá upphafi var þó nokkuð lægi'i
ákvað Hundertwasser að gróður-
sett skyldu tré. Þau eru nú orðin
stór og fönguleg og teygja greinar
sínar fram yfir þakbrúnina svo
eftir Huldu
Voltýsdóttur
• •
LOGFRÆÐI7/iv/í) er klám og hvers vegna á ab hefta
útbreibslu þess? ________
Tjáningarfrelsi
í 1. viðbótargrein bandarísku stjónarskrárinnar er fjallað um trú-
frelsi, tjáningarfrelsi og frelsi til að koma saman í hvers kyns lögleg-
um tilgangi. Margsinnis hefur reynt á túlkun þessa ákvæðis fyrir
Hæstarétti Bandaríkjanna og er nú svo komið að í sumum lagaskólum
þar í landi er fjallað um túlkun dómstóla á ákvæðinu I sérstökum náms-
greinum. Það er því Ijóst að ekki er.unnt að gera skil öllum hliðum
þessa máls í stuttri blaðagrein.
Tjáningarfrelsi er talið meðal
mikilvægustu mannréttinda
samkvæmt bandarískum rétti og al-
mennt er litið svo á að mikið þurfi
til að koma ef það á að takmarka.
Sem dæmi um slík-
ar takmarkanir má
nefna bann við
hvatningum til of-
beldisfullra að-
gerða og tilraunum
til að spilla friði.
Þá hefur verið talið
rétt að hefta út-
breiðslu kláms.
Eitt erfiðasta viðfangsefnið sem
Hæstiréttur Bandaríkjanna hefur
fengist við varðandi túlkun á 1. við-
bótargreininni er spurningin um það
hvemig löggjöf sem takmarkar fram-
leiðslu, dreifingu og sölu kláms fellur
að henni. Fyrst reyndi á þetta fyrir
Hæstarétti árið 1957 í málinu Roth
v. US. Þar komst rétturinn að þeirri
niðurstöðu að klám nyti einfaldlega
ekki verndar 1. viðbótargreinarinnar
vegna þess að það hefði engu mikil-
vægu þjóðfélagslegu hlutverki að
gegna eins og t.d. málfrelsið og þess
vegna gæti löggjafinn sett reglur
sem takmörkuðu útbreiðslu þess.
Fræðimenn gagnrýndu þennan dóm
mjög og bentu á að í reynd léti hann
mikilvægustu spurningunum ósvar-
að. í fyrsta lagi væri engin tilraun
gerð til að skilgreina hugtakið
“klám“ og í öðru lagi væri ekki vik-
ið að rökum fyrir því af hveiju tak-
marka ætti framleiðslu og útbreiðslu
þess. Þau sjónarmið sem dómurinn
hvílir á áttu í samræmi við þetta
ekki eftir að verða langlíf. I dómi í
málinu Miller v. California frá 1973
var gerð frekari tilraun til að skýra
hvað rétturinn ætti við með orðinu
“klám“. Þar segir að með því sé ein-
göngu átt við efni sem felur í sér
sýningu eða lýsingu á kynferðislegri
hegðun. Að auki verður efnið að
vera sett þannig fram að ljóst sé að
markmiðið með því sé fyrs't og fremst
að höfða til kynhvatar neytandans
og vekja með honum losta án þess
að séð verði að það þjóni öðrum bók-
menntalegum, listrænum, pólitískum
eða vísindalegum tilgangi. Rétt er
að taka það fram að dómararnir
voru ekki á .einu máli um skilgrein-
ingu hugtaksins og í reynd hefur
rétturinn ekki sett fram neina ein-
falda skiigreiningu sem hægt er að
styðjast við í öllum tilfellum. Frægt
er sératkvæði Stewarts dómara í einu
málinu, en þar sagði hann: „Ég ætla
ekki í dag að gera frekari tilraun til
að skilgreina nánar hvers konar efni
það er sem feilur undir hugtakið
kiám og ef til vill get ég það aldrei
á viðunandi hátt. En ég þekki það
þegar ég sé það og kvikmyndin sem
um er fjallað í þessu máli fellur ekki
þar undir.“ Segja má að þessi orð
dómarans séu táknræn fyrir það
hversu erfitt það hefur reynst að
setja fram nothæfa skilgreiningu á
hugtakinu.
Það er ekki aðeins að mönnum
hafi reynst erfitt að skilgreina kiám,
heldur hefur þeim einnig reynst erf-
itt að réttlæta takmarkanir á út-
breiðslu þess. Af eldri dómsúrlausn-
um má ráða að menn hafa talið rétt
eftir Davíð Þór
Björgvinsson
að takmarka útbreiðslu kiáms í því
skyni að vernda almennt siðgæði.
Augljóst er að þessi mælikvarði er
afar óljós og nánast ónothæfur þegar
verið er að fjalla um jafn mikilvæg
réttindi og tjáningarfrelsið er, enda
hefur þessu verið hafnað. Á síðustu
áratugum hafa takmarkanir á út-
breiðslu kláms aðallega verið rök-
studdar með því að rétt sé að vemda
þá fullorðnu borgara, sem ekki kæra
sig um klám, börn og ungmenni. Þá
hefur því verið haldið fram að klám,
eða a.m.k. sumar tegundir þess, ali
á ofbeldishneigð og kyndi undir kyn-
ferðislegt óeðli. Síðari röksemdin
hefur ekki verið studd neinum áreið-
anlegum rannsóknum á áhrifum
kláms á fólk og eru sérfræðingar á
því að henni beri að hafna, nema í
einstaka undantekingartilfellum.
Eftir situr röksemdin um að rétt sé
að veita þeim borgurum sem eru
andsnúnir klámi vernd gegn því, auk
þess sem rétt sé að koma á móts við
vilja foreldra sem vilja ekki að klámi
sé haldið að börnum þeirra. Segja
má að þetta séu þau rök sem tak-
markanir á úrbreiðsfu kláms í Banda-
ríkjunum styðjast við.
Rétt er þó að benda á að röksemd-
in dugir aðeins til að setja skorður
við því með hvaða hætti klámi er
dreift. Þannig er talið að ekki megi
senda klámfengið efni eða auglýs-
ingar á klámi til þeirra sem ekki
hafa óskað eftir því eða með öðrum
hætti að halda því að þeim sem hafa
á því óbeit. í öðru lagi hefur þetta
leitt til þess að settar hafa verið
skorður við aðgangi barna og ung-
menna að fjölmiðlum og öðrum ritum
þar sem kíám birtist. Með því hafa
hins vegar ekki verið settar sérstak-
ar skorður við því að slíkt efni sé
framleitt og þeir sem sækjast eftir
því og hafa aldur til geti orðið sér
út um það og haft gaman af.