Morgunblaðið - 24.11.2012, Page 20

20
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. NÓVEMBER 2012
Breytingar í Mývatni
einnig hratt og grafist í botninn á
skömmum tíma versni skilyrðin.
„Það er einkum tvennt, sem við
teljum að valdi því að kúluskíturinn
er að hverfa,“ segir Árni. „Annað er
breytingar á straumakerfi í vatninu
sem líklega er vegna breytinga á
veðurlagi. Hitt er minni birta í vatn-
inu, en vöxtur svifþörunga stjórnar
fyrst og fremst birtunni. Verið er að
rannsaka báða þessa þætti, en mikill
breytileiki er í hvoru tveggja frá ári
til árs.
Mývatn er mjög næringarríkt frá
náttúrunnar hendi. Meginskýringin
á því er að þangað berst mikið af
fosfór með grunnvatni sem kemur
úr gosbeltinu í Ódáðahrauni. Víða í
menningarlöndum þar sem svona
mikill svifþörungavöxtur er í vötn-
um er það oft vegna mengunar frá
þéttbýli eða landbúnaði. Það er ekki
víst að það sé meðal ástæðna í Mý-
vatni.
Nánast allt vatn sem kemur í Mý-
vatn er uppsprettuvatn og vissulega
hefur orðið mikil aukning á næring-
arefnum í uppsprettum næst þétt-
býlinu og iðnaðinum. Þær upp-
sprettur eru hins vegar ekki þær
vatnsmestu.“
Jafnar lífsskilyrði smádýra
Árni víkur að breytingum á græn-
þörungum, sem hann segir að hafi
myndað eins konar mottu eða teppi
á stórum hluta vatnsbotnsins. Þetta
teppi sé við það að hverfa og slíkt
feli í sér mikla breytingu á vistkerfi
Mývatns. Hann segir að áberandi
séu breytingar á vindafari við vatnið
síðustu áratugi og nefnir sem dæmi
að fyrir 20-30 árum hafi nánast allt-
af verið hægt að fara út á vatnið á
bát. Nú þurfi menn að sæta lagi.
Hóflegur blástur skapi betri að-
stæður fyrir þörunginn en mikið
logn eða stöðugt rok.
„Allt í einu áttuðum við okkur á
því að þörungamottan var að hverfa,
en það var nokkuð sem við áttum
alls ekki von á. Sú breyting virðist
tengjast því sem er að gerast á
heimsvísu samkvæmt því sem nýleg
rannsókn sýnir. Slíkar mottur voru
þekktar í mörgum vötnum víða um
heim, en eru víðast hvar að hverfa.
Þetta er einkum rakið til næringar-
efnaauðgunar vegna mannlegra at-
hafna, yfirleitt landbúnaðar eða
þéttbýlismyndunar.“
Þörungamottan á botni Mývatns
jafnar lífsskilyrði smádýra þar, veit-
ir þeim skjól og súrefni og í henni
þrífast átutegundir, bæði mý og
krabbadýr, sem eru einkar eftirsótt
fæða fiska og fugla. Árni segir að
eyðing þörungamottunnar muni
óhjákvæmilega ýta undir frekari
sveiflur í lífríkinu.
Bleikjuveiðum sjálfhætt
„Önnur stór breyting í Mývatni er
að það er nánast orðið bleikjulaust,“
segir Árni. „Það kvað svo rammt að
þessu að í fyrra friðuðu bændur
vatnið að mestu fyrir veiði. Nú veiða
menn aðeins með löndum og í gróf-
riðin net, sem veiða fyrst og fremst
urriða. Bleikjustofninn er orðinn
mjög lítill og það er ljóst að sýkingu
er ekki um að kenna. Urriða virðist
ekki hafa fjölgað á sama tíma.
Það sem hefur gerst síðan um
1970 er að sveiflur hafa magnast
upp í vatninu. Það koma ár þar sem
ekkert mý er í vatninu og engin áta
fyrir silunginn. Þá svelta allir og
bleikjan drepst í stórum stíl og
tímgast ekki. Sömu ár komast að-
eins upp fáir andarungar. Síðan
koma ár með reglulegu millibili þeg-
ar mikið er af mýi. Þá komast
kannski upp einn til tveir árgangar
af bleikju og nokkrir árgangar af
andarungum.
Svona gengur þetta með reglu-
legu millibili þar sem kringum sjö ár
eru á milli toppa. Þessi taktur hefur
orðið til þess að bleikjustofninn
þrífst ekki. Þegar nýir árgangar
voru að koma voru þeir kýldir niður
með átuleysi, en menn héldu áfram
að veiða eins og ekkert hefði ískor-
isti. Mikið af bleikjunni sem þó
skrimti var veitt og fæðuskortur og
veiðálag leiddu til hruns í stofninum.
Bleikjuveiðum var því nánast sjálf-
hætt þegar innan við þúsund veið-
anlegir fiskar voru eftir í vatninu.“
Yfir 40 tegundir af rykmýi
Á heimasíðu Náttúrurannsókna-
stöðvarinnar segir um mýið: Liðlega
40 tegundir af rykmýi þekkjast í
Mývatnssveit, en aðeins fáar eru
verulega algengar. Allar eiga þær
sammerkt að dveljast drýgstan
hluta ævinnar sem lirfur á vatns-
botninum. Sumar gera sér pípur í
leðjuyfirborðinu, aðrar príla um á
vatnagróðrinum. Mergðin getur ver-
ið með ólíkindum. Ekki er óalgengt
að liðlega 200.000 lirfur finnist á
hverjum fermetra af vatnsbotni. Það
merkir að á lófastórum bletti geta
verið um 2.000 lirfur. Stundum er
fjöldinn miklu meiri en það.
Kísilþörungar og rotnandi líf-
verur eru aðalfæða þeirra. Fáeinar
tegundir hafa þó sérhæft sig sem
rándýr og leggjast á önnur smádýr á
botninum.“
Mýstofnarnir eru nú að rísa upp
úr lægð síðustu tveggja ára og má
búast við hámarki í kringum 2015 ef
sveiflugangurinn heldur áfram með
sama sniði og verið hefur.
Litlar breytingar
Árið 2004 var hætt að dæla kísil-
gúr úr Mývatni og segir Árni að litl-
ar merkjanlegar breytingar hafi
orðið í vatninu frá þeim tíma. Nær-
ingarefnastreymið í vatnið í upp-
sprettunum hafi reyndar minnkað
fyrst á eftir, en sé byrjað að aukast
aftur, trúlega vegna vaxandi ferða-
mennsku.
Hann segir að breyting á þör-
ungamottunni hafi verið byrjuð áður
en kísilverksmiðjan hætti og hafi
haldið áfram eftir það. Bleikju-
stofninn hafi ekki rétt úr kútnum
eftir að hætt var að taka gúr í vatn-
inu.
„Mýið er enn í þessum mikla
sveiflugangi og við teljum að ástæð-
ur þess að sveiflurnar hafa magnast
eins og raun ber vitni sé að finna í
holum, sem urðu til þegar kísil-
gúrnum var dælt upp. Mikið af líf-
rænum efnum grefst í þessum hol-
um og mýflugurnar geta því ekki
nýtt sér þessa næringu.
Við höfum lagt áherslu á að reyna
að skilja og skýra þessar gríðarlegu
sveiflur og það er margt samtvinnað
í þessum fræðum. Við erum komin
talsvert langt með þær rannsóknir
en síðan bætist þessi langtímaþróun
ofan á,“ segir Árni Einarsson.
Kúluskítur hefur skotið upp
kollinum á netinu síðustu ár og
er rakinn til vatns í Úkraínu. Á
sama tíma og hann er alfriðaður
í Japan og á Íslandi og nánast
útdauður í vatni í Eistlandi er
hann boðinn til sölu á netinu og
þá ætlaður í fiskabúr til að
gleðja gullfiska og aðra litríka
fiska.
Í þessu vatni er víst mikið af
myndarlegum kúlum vatna-
skúfsins, en Árni segir erfitt að
fá upplýsingar um vatnið og
vöxt kúluskítsins þar.
Gleður gull-
fiska í búrum
KÚLUSKÍTUR Á NETINU
Kúluskítur í Mývatni
Mjúk botnleðja
Útflattar kúlur
Kúlur á kafi í botnleðju
Þörungahnoðrar (önnur tegund en kúluskítur)
Kúlur á kafi í botnleðju
Þverskurður af kúluskítsflekk, m.v. árið 2000
Sami flekkur sl. sumar
Mjúk botnleðja
Þörungahnoðrar (önnur tegund en kúluskítur)
Morgunblaðið/Ómar
Duggönd Endur setja mestan svip á fuglalífið í Mývatnssveit og verpa þar 14 tegundir. Óvíða í veröldinni má finna
svo margar andategundir samankomnar á einum stað. Fyrir utan hvað tegundirnar eru fjölbreyttar eru þær einn-
ig áberandi liðmargar. Þrátt fyrir að ungar komist ekki upp á hverju ári hefur fjölgað í flestum vatnafuglastofn-
um Mývatns. Líklegt er að það megi rekja til batnandi skilyrða á vetrarstöðvum fuglanna.
Sjá sölustaði á istex.is
Íslenska ullin
er einstök
Skoðaðu litaúrvalið í næstu verslun