Morgunblaðið - 24.11.2012, Page 42

42 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. NÓVEMBER 2012
Fyrir skömmu var tilkynnt í þriðja sinn að ríkisstjórnin ætlaðiað veita peninga til að nýtt hús íslenskra fræða mætti rísa ánæstu árum. Fyrsta tilkynning um þessa byggingu barsteftir að við seldum símann fyrir liðlega 66 milljarða árið
2005. Einn þeirra milljarða skyldi nota í þetta hús sem yrði tilbúið á
200 ára afmæli Jóns Sigurðssonar fyrir liðlega einu ári. Eins og lands-
menn muna fundust þessir milljarðar hvergi þegar til átti að taka. Hið
ánægjulega við hið langa og ítrekaða tilkynningaferli er þó að það lýsir
einlægum vilja stjórnvalda að gera vel við íslensk fræði. Allir gömlu
flokkarnir hafa nú staðið að yfirlýsingunum, sem gefur fyrirheit um að
þær muni raunverulega
ganga eftir. Í nýja húsinu
verður safnað saman þeim
sem fást við íslensk fræði að
fornu og nýju í Árnastofnun
og íslenskudeild Háskólans;
kennsla, rannsóknir, Árna-
safn, sýningar og aðstaða
fyrir íslenska málnefnd og gestafræðimenn verður undir einu þaki og
með sömu kaffistofu. Með svo glæsilegri umgjörð um fjöreggið í menn-
ingarlífi landsmanna ætti öllu að verða eins vel fyrir komið og hugsast
getur. Á ytra borði að minnsta kosti. Samt varð ég hugsi þegar ég
horfði á Útsvar í Sjónvarpinu um daginn. Þar voru bæði lið frábærlega
vel að sér um ólíklegustu mál – en götuðu á spurningu um hvar Nið-
arós væri í Noregi. Við öll sem væntum þess að flytja í hús íslenskra
fræða myndum telja slíka spurningu í sama styrkleikaflokki og „hvers
son var Ingólfur Arnarson?“ Hingað til hefur ekki annað hvarflað að
okkur en allir landsmenn þekki söguna af því þegar Kjartan Ólafsson
fór til sunds á ána Nið í Laxdælu og þeir Ólafur Tryggvason Nor-
egskonungur kaffærðu hvor annan – sem endaði með gagnkvæmri
hrifningu svo Kjartan ákvað að taka þá kristnu trú sem Ólafur boðaði
Þrændum. Svolítið eins og ef Íslands besti sonur færi nú að synda í Po-
tomac-ánni í Washington og rækist þar á Obama forseta á svamli und-
an Hvíta húsinu og þeir færu að fljúgast á sem endaði með því að Ís-
lendingurinn kæmi heim sannfærður sósíalisti.
Mér fannst allt í einu eins og við sem létum okkur íslensk fræði
nokkru varða værum öll að safnast saman í eina byggingu og svo yrði
hægt að skella í lás og henda lyklinum – en landsmenn og ríkisstjórnir
gætu andað léttar; þau hefðu gert allt sem í þeirra valdi stæði til að
tryggja okkur góðan aðbúnað og þyrftu ekki að hafa áhyggjur af ís-
lenskunni meir. En það er lítið gagn að því að gera vel við hina efn-
islegu umgjörð fræðanna ef við sofnum á verðinum að viðhalda áhuga
og þekkingu almennings á sögum, fræðum og tungutaki.
El
ín
Es
th
er
Málið
FRÆÐ
A-
SETUR
ÍSLENSK FRÆÐI • PYLSURÍSLENSK FRÆÐI • PYLSUR
ÍSLENSKUDEILD HÍ • VÍFILFELL
ÁRNASTOFNUN • SS • ÁRNA-
SAFN • ÍSLENSKMÁLNEFND
Ég hélt að planið væri að
hafa þetta miklu stærra?
Já, en þetta er
stutt frá Hörpunni.
Hún er stór.
Niðarós og íslensk fræði
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Það var ekki óalgengt upp úr miðri síðustuöld, að menntaskólanemar sem höfðu áhugaá stjórnmálum kæmu við á þingpöllum aðskóladegi loknum, sem var um svipað leyti
og þingfundir voru settir. Gömul minning frá slíkri
heimsókn á þingpalla leitaði á mig í fyrradag,
fimmtudag, þar sem ég sat á óvenjulega líflegri af-
mælisráðstefnu Sjómannadagsráðs, sem haldin var í
tilefni af því að 75 ár eru liðin frá stofnun þess. Ólafur
Thors kom í ræðustól og flutti frumvarp til laga um
að heimila Dvalarheimili aldraðra sjómanna rekstur
happdrættis. Hann fór fögrum orðum um íslenzka
sjómenn og ræðan festist í huga mér. Þetta var fyrir
58 árum.
Í fyrradag lýsti ég þeirri skoðun á 75 ára afmæl-
isráðstefnu Sjómannadagsráðs að tími væri kominn
til að brjóta blað í samskiptum samfélagsins við þann
afmarkaða hóp þjóðfélagsþegna sem ganga undir
samheitinu aldraðir. Þeim hefur lengi verið ætlað,
með löggjöf, kjarasamningum og annars konar til-
skipunum, að draga sig í hlé í síðasta lagi sjötugir en
hafa til þess heimild 67 ára og
jafnvel 65 ára og í vissum til-
vikum fyrr. Gegn því að hafa
hægt um sig hefur þessum hópi
verið heitið margvíslegum fríð-
indum. Ég borga t.d. 150 krónur í
Sundlaug Kópavogs en næsti
maður 500 krónur.
Þetta er orðið úrelt fyr-
irkomulag. Þjóðfélagsþróunin
hefur leitt til þess. Heilsuvernd hefur fleygt fram.
Fólk lifir lengur og það nýtur betri heilsu en áður.
Sjötugur fullfrískur maður, karl eða kona, hefur fullt
starfsþrek í dag og getur haldið áfram að leggja sitt
til samfélagsins með margvíslegum störfum. Og það
sem meira er: samfélagið hefur ekki lengur efni á að
senda þennan starfskraft heim í helgan stein.
Þetta á ekki bara við um Ísland. Þetta á við um öll
Vesturlönd. Það er engin tilviljun, að kjarnaatriði í
aðhaldsaðgerðum ríkja í Suður-Evrópu og Mið-
Evrópu er hækkun eftirlaunaaldurs og lækkun líf-
eyris. Þjóðfélögin hafa ekki lengur efni á því að svo
stór hópur þegnanna sitji heima. Eftir um aldarfjórð-
ung verða 2-3 vinnandi menn á hvern Íslending sem
er orðinn 65 ára og eldri.
En fleira kemur til en fjárhagsleg sjónarmið ein.
Þjóðfélagið fer á mis við samansafnaða lífsreynslu og
þroska stórs hóps þegnanna sem reynsla síðustu ára
bendir til að það þurfi sennilega á að halda í ríkara
mæli en við höfum viljað viðurkenna. Við erum lítið
farin að leita að hinum dýpri ástæðum hrunsins. Að
hluta til kom návígið í íslenzku samfélagi þar við sögu
en getur verið að ungæðisháttur, skortur á lífs-
reynslu og eins konar ofurhroki (hubris) hafi þar líka
átt hlut að máli?
Í fyrradag var mér sögð saga af gömlum spari-
sjóðsstjóra á Suðurnesjum, sem á velmegunar-
árunum fyrir hrun varaði við því sem var að gerast í
hans gömlu stofnun. Á hann var ekki hlustað og um
hann var sagt: Hann er orðinn gamall og ekkert að
marka það sem hann er að segja. Svo kom í ljós, að
gamli sparisjóðsstjórinn reyndist hafa haft lög að
mæla.
Er hugsanlegt að við höfum fært landstjórnina í of
ríkum mæli í hendur ungs fólks sem skortir lífsreynslu
og yfirsýn? Það er óskráð regla, að hér fara menn ekki
í framboð til þings eftir sjötugt. Konrad Adenauer var
73 ára, þegar hann varð kanslari Vestur-Þýzkalands
eftir stríð og 87 ára þegar hann lét af því embætti.
Forseti Íslands, Ólafur Ragnar Grímsson, sat afmæl-
isráðstefnu Sjómannadagsráðs á fimmtudag. Hann
hafði orð á því við okkur Guðmund Hallvarðsson, for-
mann Sjómannadagsráðs, eftir ráðstefnuna, að þing-
menn á Bandaríkjaþingi næðu býsna háum aldri og hið
sama ætti við um fjölmiðlamenn
þar vestra en margir hinna
þekktustu þeirra eru komnir á
slíkan aldur að hér mundu menn
reka upp stór augu ef slíkir öld-
ungar birtust á sjónvarps-
skjánum sem þáttastjórnendur.
Ég viðraði hugmyndir af þessu
tagi á fundi hjá Félagi eldi borg-
ara í Kópvogi fyrir ári. Mér kom
á óvart hvað þeim var vel tekið. Ég útfærði þær frekar
á afmælisráðstefnu Sjómannadagsráðs. Hið sama gerð-
ist. Það var augljóslega jarðvegur fyrir þær meðal
fundarmanna.
Auðvitað verða skoðanir skiptar um stefnubreytingu
af þessu tagi. Í henni felst ekki bara að þeir sem komn-
ir eru á efri ár endurheimti eitthvað af sínum fyrri
mannréttindum. Þeir verða líka að láta af hendi eitt-
hvað af þeim sérréttindum, sem þeir hafa öðlast í skjóli
þeirrar aðskilnaðarstefnu sem hér hefur ríkt gagnvart
öldruðum. Þeir yrðu að borga 500 krónur í Sundlaug
Kópavogs í staðinn fyrir 150 krónur.
Margir þeirra sem komnir eru á efri ár þurfa á
margvíslegri samfélagslegri þjónustu að halda. Það á
við um fleiri. Það á líka við um yngra fólk sem þjáist af
alvarlegum sjúkdómum eða á við önnur vandamál að
stríða. Þeim mun minni kostnað sem samfélagið ber af
svonefndum öldruðum, sem eru fullfrískir, þeim mun
betri þjónustu er hægt að veita hinum, bæði ungum og
öldnum, sem á henni þurfa að halda.
Við sem samfélag eigum að skera upp herör gegn því
ríkjandi viðhorfi að sá sem kominn er fram yfir ákveðin
aldursmörk sé þar með réttdæmdur úr leik.
Þetta er þáttur í jafnréttisbaráttunni, sem lítið hefur
farið fyrir en á jafn mikinn rétt á sér eins og önnur bar-
áttumál á sviði almennra mannréttinda.
En það skal tekið fram, að mér er ljóst að einhvers
staðar verður sagt vegna þessarar greinar:
Hann er orðinn gamall og við þurfum ekki að hlusta
á svona tal!
Aðskilnaðarstefnan og aldraðir
Vesturlandaþjóðir hafa ekki
lengur efni á að koma fjöl-
mennum þjóðfélagshópum
fyrir í helgum steini
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Fyrir nokkru hélt ég því hérfram, að munurinn á ensku og
bandarísku byltingunum annars
vegar og frönsku og rússnesku
byltingunum hins vegar væri, að
hinar fyrrnefndu hefðu heppnast,
en hinar síðarnefndu ekki. Örn
Ólafsson bókmenntafræðingur and-
mælti mér um frönsku byltinguna.
Þar hefði yfirstéttin verið svipt for-
réttindum sínum. Örn horfir fram
hjá því, að sums staðar hefur tekist
að afnema forréttindi án teljandi
blóðsúthellinga. Frönsku bylting-
unni lauk hins vegar með ógn-
arstjórn Maximiliens Robespierres
og síðan valdaráni Napóleons Bo-
napartes.
Margt hefur hins vegar verið
sögulegt sagt um frönsku bylting-
una. Fræg eru til dæmis orð Ed-
munds Burkes þegar árið 1790, fyr-
ir daga ógnarstjórnarinnar: „In the
groves of their academy, at the end
of every vista, you see nothing but
the gallows.“ Í skógarrjóðrum þess-
ara skólaspekinga, alls staðar þar
sem út fyrir sést, ber gálga við him-
in.
Spádómur Burkes rættist, nema
hvað byltingarmennirnir tóku upp
fljótvirkari aftökuvél en gálga, fall-
öxina. Þegar ein byltingarkonan,
frú Roland, var leidd á höggstokk-
inn 8. nóvember 1793, var hún hvít-
klædd og með sítt, svart hár, slegið.
Hún sneri sér að styttu af frels-
isgyðjunni og mælti: „Ô liberté! Ô li-
berté! Que de crimes on commet en
ton nom!“ Frelsi, ó, frelsi! Hversu
margir glæpir hafa verið framdir í
nafni þínu! Annar byltingarmaður,
Pierre Vergniaud, sem einnig lét líf-
ið á höggstokknum, sagði, að bylt-
ingin æti börnin sín, og hefur oft ver-
ið til þeirra orða verið vitnað síðan.
Hannes Pétursson orti um leið
drottningarinnar frönsku, Marie An-
toinette, á aftökustaðinn:
Er von hún skilji að allur þessi æsti
óhreini lýður, þetta grimma vopn
sem blikar þarna blóðugt, óseðjandi
sem bölvað skrímsli, sáir dauða og
kvöl
sé hvítur draumur hugsuðanna, fram-
tíð
hollari betri og eina völ
en hitt sem nú skal rifið upp með rót-
um;
hið rotna stjórnarfar og mikla böl
sé hún sem yfir hópinn orðlaus starir
hrein og föl.
Hér áttu líka við orð Halldórs Kilj-
ans Laxness í Kristnihaldi undir
Jökli, þegar hann talaði um hina
„hörundslausu tröllskessu Byltíngu
sem vildi mannblót“.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Höggstokkur í stað gálga