Morgunblaðið - Sunnudagur - 29.09.2013, Blaðsíða 54

54 MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28.9. 2013
Menning
É
g var bara fimmtán ára gamall
þegar ég byrjaði að safna göml-
um hlutum, af innri hvöt,“ segir
Þórður Tómasson, safnamaður í
Skógum. „Fyrst safnaði ég fyrir
sjálfan mig, allt þjóðlíf í sveitinni var að
breytast á þessum tíma og ný menning að
taka völdin í öllum búskaparháttum. Bænd-
urnir voru að leggja gömlu áhöldin til hliðar
og það lá ekki annað fyrir þeim en eyðing.
Verkefni safnara voru því næg á þeim tíma.“
Langur tími er liðinn síðan Þórður byrjaði
að bjarga hlutum frá grimmum klóm eyðing-
arinnar og hann er löngu orðinn þjóðkunnur
fyrir störf sín á þessu sviði; fyrir uppbygg-
ingu hins glæsilega safns í Skógum og fyrir
skrif sín um þjóðmenningu. Tilefni spjallsins
er einmitt að út er komin tuttugasta bók
Þórðar, Sýnisbók safnamanns, en í þessari
ríkulega mndskreyttu bók rekur hann sögu
valinna og fjölbreytilegra verka í Skógum.
Þórður er orðinn 92 ára gamall en segir
áhugann enn vera þann sama og í upphafi.
Hann gangi um safnið alla daga og hitti fólk,
og þá sitji hann löngum við skriftir. Verk-
efnin séu næg.
„Uppistaðan í þessari nýju bók er umfjöll-
un um safngripi í Skógum,“ segir Þórður.
Það var árið 1945 sem sýslunefnd Rang-
árvallasýslu ákvað að efna til byggðasafns
fyrir sýsluna og þá hófst söfnun muna á veg-
um héraðsins. Haustið 1949 var safnið opnað
í „lítill kjallarakompu í Skógaskóla“, sem þá
var nýtekinn til starfa, og árið 1952 komu
Vestur-Skaftfellingar inn í verkefnið.
„Þetta hefur þróast frá því að vera örverpi
í það að vera stærsta minjasafn landsins, ut-
an Reykjavíkur, og með mesta gestafjöldann
utan borgarinnar. Á þessu ári fáum við um
það bil 55.000 gesti í heimsókn, þannig að
byggðasafnið í Skógum er orðið stórt fyrir-
tæki sem veitir upp undir 20 manns vinnu í
sumarönnum. Skógaskóli er fallinn í valinn
og raunverulega er það byggðasafnið sem
heldur uppi veg Skóga í dag,“ segir Þórður.
Pétursey er merkilegasti hluturinn
Safngripirnir í Skógum eru um 14.000 tals-
ins. „Ég er oft spurður um það hvað sé
merkilegasti hluturinn í safninu og ég segi
ævinlega að stærsti gripurinn sé sá merki-
legasti. Það er áraskipið Pétursey, sem er
merkilegasti fulltrúi sem til er fyrir gömlu
sunnlensku sandaskipin sem færðust í ákveð-
ið form miðað við aðstæður brimsandanna.
Svo á skipið merkilega sögu,“ segir Þórður.
Einn þáttur starfsemi byggðasafnsins er
varðveisla og endurbygging gamalla húsa og
Þórður segir það merkilegan kafla í sögu
þess. „Við eigum gamlan torfbæ og fyrsta
timburhús sem var byggt í Vestur-Skafta-
fellssýslu sem íbúðarhús, það er frá Holti á
Síðu frá 1878. Viðirnir í því eru í senn reki
af Meðallandsfjörum og frá strönduðum
skipum. Við erum með fulltrúa fyrir gömlu
fjósbaðstofuna frá Skál á Síðu, sem er heil-
legur bær á sínu sviði, með stofu, eldhúsi og
baðstofu, og fjósið undir baðstofupallinum. Í
því húsi var búið til 1970. Þá erum við með
fyrsta barnaskólann í Vestur-Skaftafellssýslu
sem upphaflega var byggður árið 1903.
Síðan finnst mér toppurinn á þessu bygg-
ingarstarfi í varðveislu eldri húsa vera
Skógakirkja. Kirkja var í Ytri-Skógum frá
um 1100 til 1890 og það var draumur minn,
eftir að ég flutti að Skógum, að þangað
kæmi aftur kirkja. Það heppnaðist með Guðs
og góðra manna hjálp. Rifin var gömul timb-
urkirkja í Kálfholti í Ásahreppi, frá 1879, og
ég fékk að hirða alla viði hennar sem ég
kærði mig um. Bekkina einnig. Fyrir átti
safnið ýmsar minjar úr gömlum kirkjum,
meðal annars grátur og pall frá Stóra-Dal
undir Eyjafjöllum. Einu sinni dreymdi mig
um að fá gamla aflagða kirkju einhvers stað-
ar úti á landsbyggðinni og flytja að Skógum
en hætti við það og niðurstaðan varð að
Hjörleifur Stefánsson arkitekt teiknaði
Skógakirkju út frá byggingahlutum gamalla
kirkna sem voru komnir í safnið. Kirkjan er
mjög góður fulltrúi fyrir vígða þáttinn í hinu
andlega lífi þjóðarinnar og fjölsótt. Þar eru
sungnir andlegir söngvar á hverjum sum-
ardegi, af hópum margra þjóða.“
Eins og gestir þekkja hefur safnið í Skóg-
um orðið sífellt umfangsmeira og þar hefur
til dæmis verið byggt yfir samgöngusafn og
Þórður segir fjarskiptasafn Sigurðar Harð-
arsonar, sem varðveitt er innan þess, eiga
engan sinn líka og þá sé síma- og póst-
minjasafnið í Skógum raunverulega þjóðsafn.
„En ég hef alls ekki staðið einn í þessu
starfi. Sverrir Margnússon hefur verið fram-
kvæmdastjóri safnsins í mörg ár og hefur
staðið ótrauður í því að koma áfram þessum
stórvirkjum, byggingu yfir samgöngusafn og
1.500 fermetra geymsluhúsi.“
Hlutir höfða missterkt til manns
Þórður segir söfnunina bara annan þáttinn í
sínu starfi. „Allt frá barnæsku hef ég lagt
eyrun við gömlum fróðleik um þjóðhætti í
landbúnaði, og reyndar sjávarútvegi einnig.
Árið 1959 fór ég síðan í starf hjá Þjóðminja-
safni Íslands við að semja spurningaskrár
varðandi íslenska þjóðhætti, sem var dreift
vítt og breitt um landið og fengnir margir
heimildamenn til samstarfs. Úr því varð
þjóðháttadeild við Þjóðminjasafnið sem Þór
Magnússon veitti fyrstur manna forstöðu.
Ég bý sjálfur að miklu heimildasafni varð-
andi þjóðhætti í landbúnaði, sem enn eru að
miklu leyti bara heimildasafn sem ekki er
farið að vinna úr. En þessi nýja bók er
ákenning þess, hvað er varðveitt í Skógum.“
Hvernig skyldi Þórður hafa valið hvaða
gripi hann fjallar um í nýju bókinni?
„Ég hef tekið fyrir ákveðna hópa í safn-
gripum, hef til dæmis skrifað sérstaklega um
rúmfjalir í safninu og gert grein fyrir hlutum
eins og trafaöskjum og trafalárum, sem og
einstökum búshlutum.“
Hann segir það auka gildi gripanna að
geta gert grein fyrir uppruna þeirra og
sögu; ferli þeirra frá því þeir urðu til og þar
til þeir komu til safnsins. En verða allir hlut-
ir jafnmerkilegir með tímanum, hvort sem
um verkfæri, leikföng eða skart er að ræða?
„Það má segja svo. Allt eru þetta gripir
sem hafa haft áhrif á daglegt líf þjóðarinnar,
öll þessi fjölbreytilegu áhöld vitna um líf og
starf þjóðar. Það er erfitt að taka einn verk-
þátt út og telja öðrum merkari, þetta er allt
samspil þegar að er gætt.
En hlutir höfða missterkt til manns og
þeir eiga sér mismerka sögu. Til dæmis
fjalla ég í bókinni um gamla verskrínu sem
geymdist uppi á fjöllum í eina öld, á stað þar
sem fjórir menn urðu úti árið 1869. Hundrað
árum seinna voru fjalirnar hirtar og ég setti
þær saman í skrínu, í sínu gamla formi og
þurfti litlu að bæta í. Hún er ekki ásjáleg-
asta verskrínan í safninu í Skógum en fyrir
mig hefur hún sterkari áhrif en aðrar, því
maður lítur á örlagasögu mannanna sem
þarna biðu bana uppi á fjöllum. Fleira en út-
lit höfðar því til okkar þegar kemur að
snertingu við gamla hluti.“
Áhuginn er sá sami
Þórður segir, réttilega, að safnið í Skógum
sé eina safnið á landsbyggðinni sem hefur
búið að sama manni í full sextíu ár. „Menn
koma og menn fara en ég er búinn að vera
fastapunktur í þessu safnstarfi í áratugi, og
þá hefur leitt af því að ég hef fengið að
fjalla um hlutina sem ég hef verið að safna
og gera grein fyrir þeim.
Áhuginn er sá sami og hefur verið allan
tímann. Ég geng um safnið á hverjum degi
og hitti fólk, og ég er enn að skrifa um
gamla hluti. Ég á mikið óprentað efni, meðal
annars handrit að allvænni bók um það að
koma mjólk í mat. Það er stórt og mikið
verksvið. Þessu er ekki alveg lokað, þótt það
sé orðið stutt í síðasta áfangann,“ segir
Þórður og brosir.
Og starfsþrekið er enn gott.
„Já, ég hef lifað við góða heilsu í 92 ár.
Ég hef notið þess og hef umgengist gott
fólk, hef notið vináttu góðs fólks og um-
hyggju og fók hefur sýnt þessu starfi mínu
skilning. Ég hygg að í byrjun hafi það þótt
undarleg árátta þegar ég byrjaði að safna en
augu fólks opnuðust fljótlega fyrir því að
þetta var starf sem þurfti að vinna. Ég veit
með fullri vissu að enginn maður í Rang-
árvallasýslu eða Vestur-Skaftafellssýslu
hefði farið í þetta hlutverk, annar en ég. Án
mín væri ekkert safn í Skógum, það er stað-
reynd, án þess að ég sé að hreykja mér upp.
Ég er bara verkfæri. Það er eins og
hverjum manni sé áskipað hlutverk í lífinu.
Ég hef notið þeirrar hamingju að fá að
vinna að mínum áhugamálum, hef fengið
langt og gott líf og ég er þakklátur Guði og
mönnum.“
„Ég hef notið þeirrar hamingju að fá að vinna að mínum áhugamálum, hef fengið langt og gott líf og ég er þakklátur,“ segir Þórður Tómasson.
Morgunblaðið/Einar Falur
ÞÓRÐUR TÓMASSON SAFNAMAÐUR OG RITHÖFUNDUR Í SKÓGUM SENDIR FRÁ SÉR TUTTUGUSTU BÓKINA
„Ég er bara verkfæri“
„ALLT ERU ÞETTA GRIPIR SEM HAFA HAFT ÁHRIF Á DAGLEGT LÍF ÞJÓÐARINNAR,“ SEGIR ÞÓRÐUR TÓMASSON UM UMFJÖLLUNAREFNI NÝRRAR BÓKAR,
SÝNISBÓK SAFNAMANNS. ÞÓRÐUR ER ORÐINN 92 ÁRA GAMALL EN RÆÐIR ALLA DAGA VIÐ GESTI SAFNINS Í SKÓGUM, SAFNAR GRIPUM OG SKRIFAR.
Einar Falur Ingólfsson efi@mbl.is
* Ég hygg að í byrjunhafi það þótt und-arleg árátta þegar ég byrj-
aði að safna en augu fólks
opnuðust fljótlega fyrir
því að þetta var starf sem
þurfti að vinna.