Morgunblaðið - 02.11.1963, Qupperneq 7

MORGU N BLAÐID
Þorsteinn Gislason.
Komið, að íslendingar eru meðal
þeirra þjóða í heiminum sem
mest lesa blöð.
í þessu sambandi má einnig
geta þess, að árlega munu nú
gefnar út á íslandi um 230 nýjar
bækur, sem keyptar eru af öllum
almenningi. Bókasafn eftir efn-
um og ástæðum er á svo að segja
hverju íslenzku heimili. íslenzk
bókasöfn munu nú lána út 130—
150 þúsund bindi á ári.
Af þessu má marka, að lestrar-
áhugi íslendinga er mikill og sízt
minnkandi, þrátt fyrir það að
áhugamál fólksins verða fleiri og
fjölbreyttari. Ætti sú staðreynd
að lofa góðu um framtíð góðrar
og vandaðrar blaðaútgáfu.
Gera fólkið vitlaust!
Það er nokkurt dæmi um vöxt
og viðgang íslenzkrar blaða-
mennsku, að á tímabilinu frá 1773
til aldamótanna 1900 koma út
hér á landi um 70 rit og blöð og
samtals um 150 biöð og tímarit
frá 1873—1923, eða í þau 150 ár,
sem þá eru talin frá upphafi ís-
lenzkrar blaðamennsku. Dómar
Islendinga um blöð sín og tíma-
rit eru að sjálfsögðu misjafnir.
Til dæmis kemst Benedikt Grön-
dal skáld m.a. að orði á þessa
leið í bréfi árið 1895:
„Svona' eru íslendingar. Með
öllu þeirra framfarakjaftæði og
búskapartali hafa þeir ekki vit á
lífinu heldur en hundar og ég
hef enga trú á neinni framtíð eða
fullkomnunarástandi í því formi,
sem menn prédika. Það er bara
til að gera fólkið vitlaust og
truflað, og það eru blöðin þegar
búin að gera“.
Þrátt fyrir þennan harða dóm
hins gáfaða skálds verður sú
staðreynd ekki sniðgengin, að ís-
lenzk blöð voru íslendingum ó-
metanlegt tæki í baráttunni fyrir
pólitísku sjálfstæði og uppbygg-
ingú nýs og fullkomnara þjóðfé-
lags.
Stefna o"' markmið
í fyrsta tölublaði Morgun-
blaðsins, 2. növember 1913, er
markmið þess og stefna mörkuð.
Er þar m.a. komizt að orði á
þessa leið:
„Dagblað bað, sem hér byrjar
starf sitt á fyrst og fremst að
vera áreiðanlegt, skemmtilegt og
lipurt ritað frétta..lað“.
Hið nýja blað á með öðrum orð
um fyrst og fremst að vera fjöl-
breytt fréttablað. í þeirri stað-
reynd er nýjungin með útgáfu
þess fyrst og fremst fólgin. Fram
til þessa tíma höfðu svo að segja
öll blöð í landinu verið stjórn-
málablöð. Ritstjórar þeirra voru
eingöngu stjórnmálamenn, sem
börðust fyrir ákveðnum þjóð-
málastefnum, er fyrst og fremst
áttu rætur sínar í sjálfstæðisbar-
út’.unni.
Síðar í ávarpsorðum 1. tbl.
Morgunblaðsins segir á - þessa
’eiö:
„Stjórnmálabarátta sú, sem
þjóðin hefur átt í síðasta áratug-
inn, hefur tekið svo mikið rúm í
blöðunum, að þeim hefur eigi
verið unnt að rita um margt hið
skemmtilega og nýstárlega sem
gerzt hefur innanlands og utan.
En Morgunblaðið tekur engan
þátt í flokkadeilum, þó það auð-
vitað muni gefa lesendum sínum
kost á að kynnast fljótt og greini
lega öllu því helzta, er gerist í
lands- og bæjarmálum".
Ennfremur segir í ávarpsorð-
unum:
„Fréttir hvaðanæva af landinu
mun eigi skorta í blað vort“.
Ritstjórinn ræðir síðan af mik-
illi hógværð um hið nýja blað og
kemst þá að c . ði á þessa leið:
„Það er ekkert „stórblað“ —
eins og sumir í skopi hafa kallað
það — sem hér hleypur af stokk-
unum. Vér hefðum vissulega ósk-
að þess að bæði brot og lesmál
þegar frá byrjun hefði getað orð-
ið stærra og fjölbreyttara en það
nú er. En það á að geta orðið
„stórblað“ eftir íslenzkum mæli-
kvarða, þegar fram líða stundir,
ef blaðið fær góðan byr“.
Hið fyrsta tölublað Morgun-
blaðsins var 8 síður að stærð.
Það mátti því þerar kallast all-
stórt á íslenzkan mælikvarða. En
þess biðu þá margvíslegar þreng-
ingar og fyrir kom, að blaðið kom
út aðeins tvær blaðsíður að stærð,
þegar þunglegast blés í baráttu
þess, og naumast mátti á milli
sjá, hvort það liföi af næstu vik-
ur eða mánuði. En mörgum mun
vissulega finnast nú, að Vil-
hjálmur Finsen hafi mælt af
nokkrum spádómsanda, þegar
hann segir í fyrsta tölublaði
Morgunblaðsins, ,.að það eigi að
geta orðið stórblað eftir íslenzk-
um mælikvarða, þegar fram líða
stundir, ef blaðið fær góðan byr“.
Afstaðan ti! stjórnmálanna
En þó Morgunblaðið hæfi göngu
sína sem ópólitískt fréttablað,
beygðist þó krókurinn fljótlega
til þess sem verða vill. Það hafði
að vísu ekki afskipti af kosning-
um fyrstu árin. En árið 1916 fara
fram bæjarstjórnarkosningar í
Reykjavík, A kosningardaginn
hinn 31. janúar birtist pólitísk
ritstjórnargrein í blaðinu. Er það
ádeila á Ólaf Friðriksson, braut-
ryðjanda sósíalismans á fslandi.
Mun þetta *rera fyrsta pólitíska
ádeilugreinin, sem birtist í Morg-
unblaðinu.
Við bæjarstjórnarkosningar,
sem fram fóru í Reykjavík 1918,
styður Morgunblaðið frambjóð-
endur „Sjálfstjórnar“, en svo hét
félag, sem þá var nýstofnað til
þess að starfa að bæjarmálum
Reykjavikur. — Framboðslisti
„Sjálfstjórnar“ hlaut 1593 at-
kvæði en Verkamannaflokksins
1193 atkvæði. Kom Sjálfsstjórn
að fjórum mönnum, en Verka-
mannaflokkurinn þremur. Lét
Morgunblaðið þessar bæjar-
stjórnarkosningar verulega til
sín taka.
Það er þó fyrst upp úr 1919,
sem blaðið fær verulegan stjórn-
málablæ. Eftir fullveldisviður-
kenninguna og sambandslaga-
samninginn 1918 taka hinir gömlu
stjórnmálaflokkar að riðlast.
Stjórnmálabaráttan miðast ekki
lengur við sjálfstæðisbaráttuna
við Dani. Framsóknarflokkurinn
og Alþýðuflokkurinn hafa verið
stofnaðir og sósíalisminn er í
sókn. Morgunblaðið hallast nú á
sveif með þeim, sem styðja frelsi
og einstaklingsframtak. Það
snýst harkalega gegn hverskonar
höftum og ríkisafskiptum og
verður þá þegar höfuðmálsvari
frjálslegra viðskiptahátta og at-
vinnulífsuppbyggingar á grund-
velli hins frjálsa hagkerfis. Það
styður borgaraleg samtök, sem
um þesar mundir eru mynduð
gegn sósíalisma, síðan fhalds-
flokkinn og Sjálfstæðisflokkinn.
Athafnafrelsi og fjárhagslegt
sjálfstæði einstaklinga og þjóðar-
heildar verða 1 á þegar grunn-
tónninn í stjórnmálabaráttu blaðs
ins. Hefur svo jafnan verið síðan.
L.esbóhin stofnuð
Einn merkasti atburðurinn i
þróunarsögu Morgunblaðsins ger-
ist ha: stið 1925, þegar Lesbök
þess kémur út í fyrsta skipti. Var
til hennar stofnað til þess að les-
endur blaðsins ættu kost á
skemmtilegu og fróðlegu lesmáli
um helgar. Var þeirri nýbreytni
í útgáfustarfsemi blaðsins mjög
Einar Arnórsson.
vel tekið. Lesbókin flutti þegar
í upphafi margvislegan þjóðleg-
an íróðleik. Fjöldi menntamanna
og rithöfunda hafa lagt henni til
efni, auk ritstjóra og blaða-
manna. Það kom fyrst í hlut
Valtýs Stefánssonar að byggja
Lesbókina upp. Gekk hann að
því starfi með eldlegum áhuga og
af þeirri hugkvæmni og víðsýni,
sem var höfuðeinkenni þessa
mikilhæfa ritstjóra og blaða-
manns. Næst honum átti Árni
Óla tvímælalaust mestan þátt í
að afla Lesbókinni vinsælda. Les-
bókargreinar hans um þjóðleg
efni eru einn hinna merkari þátta
í lesefni blaðsins. Þær hafa átt
rikan þátt í varðveizlu margvís-
legs fróðleiks, - sem framtíðin
mun fagna og þakka að geymzt
hefur. í þeim felst merkileg saga
um lífskjör og þjóðhætti fslend-
inga á miklu breytinga- og um-
brotatímabili.
Snemma á árinu 1962 var gerð
mikil breyting á formi og efni
Lesbókarinnar. Hefur verið lögð
áherzla á að gera efni hennar
ennþá fjölbreyttara og meira í
samræmi við kröfur sívaxandi
lesendahóps og örhraðrar þróun-
ar á sviði vísinda, bókmennta og
lista. Er það áform blaðsins að
gera Lesbókina jafnan þannig úr
garði, að hún gegni því tvíþætta
hlutverki sínu að varðveita þjóð-
legan fróðleik, og veita íslend-
ingum yfirsýn um nýjungar, sem
sífellt gerast utan lands og innan
á sviði menningar og framfara.
Tveir ungir og vel menntaðir
blaðamenn, þeir Haraldur J.
Hamar og Sigurður A. Magnús-
son, hafa nú aðallega umsjón
með útgáfu Lesbókarinnar.
Á hrakhólum um miðbæinn
Húsnæðisskortur var Morgun-
blaðinu um langt skeið mikill
fjötur um fót. Um rúmlega 40 ára
skeið var það leiguliði og fyrstu
12 ár ævi sinnar var það á sífelld-
um hrakningi úr einum stað í
annan, og varð þá stundum að
hafast við á þremur stöðum í
senn.
ísafoldarprentsmiðja í Austur-
stræti 8 varð fæðingarstaður og
vöggustofa blaðsins. Ritstjórnin
fékk þar til umráða skrifstofu,
sem var um 6 fermetrar á stærð,
en afgreiðsla skyldi vera sam-
eiginleg afgreiðslu ísafoldar.
Reyndist þetta húsnæði mikils
til of þröngt og var blaðið aðeins
mánaðar gamalt, þegar það
þurfti að útvega sér eigin af-
greiðslustað. Fékk það hann í
húsinu Austurstræti 3, þar sem
áður hafði verið afgreiðsla „Þjóð-
ólfs“. Húsnæðiserfiðleikar blaðs-
ins hófust þannig þegar á fyrstu
starfsdögum þess og áður en það
næði 10 ára aldri hafði það haft
sex bækistöðvar í miðbænum og
prentsmiðjuna i ísafold þá sjö-
undu. Tvö af þeim gömlu húsum,
sem Morgunblaðið hafði bæki-
stöðvar í, Pósthússtræti 11, þar
sem nú er Hótel Borg, og Austur-
stræti 5, þar sem nú er Búnaðar-
bankinn, eru nú horfin.
Ritstjórn i „stássstofu“
Árið 1915 fluttist ritstjórn
blaðsins í Pósthússtræti 11,
fyrsta pósthús Reykjavikur, þar
sem faðir Vilhjálms Finsens hafði
verið póstmeistari. Fékk ritstjórn
in þarna skemmtilega stofu í suð-
austurhorni hússins. Hefur það
sennilega verið „stássstofa“ húss-
ins meðan Hallgrímur Scheving
kennari bjó þar. En hann lét
reisa þetta hús, þegar Lærði skól-
inn fluttist frá Bessastöðum til
Reykjavíkur. Afgreiðsla blaðsins
var nú í norðurenda hússins og
voru nú ritstjórn og afgreiðsla
undir sama þaki. En erfitt þótti
að flytja upplag blaðsins á hverri
nóttu frá Isafoldarprentsmiðju til
afgreiðslunnar og vinnubrögð rit-
stjórnarinnar urðu mörgum sinn-
um erfiðari þegar hún var ekki
lengur við hliðina á prentsmiðj-
unni.
Næst flytur blaðið upp á loft
í suðurenda hússins Lækjargötu
2, sem þá var kallað „Eymund-
senshús", og kennt við Sigfús
Eymundsen, sem lengi hafði átt
það. Þarna fékk afgreiðslan all-
gott húsnæði og stærra en hún
hafði áður haft. En til hliðar við
afgreiðsluna var lítið herbergi,
sem sneri út að Lækjargötu. Það
varð nú ritstjórnarskrifstofa.
En við þetta húsnæði varð ekki
lengi unað. Eftir tvö ár var af-
greiðslan orðin of lítil og á þriðja
árinu varð ritstjórnarskrifstofan
að þoka úr húsinu til þess að af-
greiðslan gæti bætt við sig hús-
næði hennar. Þá fluttust rit-
stjórnarskrifstofurnar suður í
Tjarnargötu 11. Þótti það allgott
húsnæði en nokkuð afskekkt. En
nú var svo komið að Morgunblað-
ið var í rauninni þrískipt, af-
greiðslan var í Lækjargötu 2, rit-
stjómarskrifstofan í Tjarnargötu
11 og prentsmiðjan eins og áður
í Austurstræti 8. Var þetta fyrir-
komulag mjög óheppilegt og erf-
itt.
Næst flyzt ritstjórn og af-
greiðsla í Austurstræti 5, hús
sem Olafur Sveinsson gulsmiður
hafði átt. Var nú styttra yfir í
prentsmiðjuna, aðeins þvert yfir
Austurstræti. Þótti að þessu all-
mikil bót.
Aftur í ísafold
En ferðalagi Morgunblaðsins
um miðbæinn var enn ekki lokið.
Það fær næst inni á fæðingarstað
sínum, Austurstræti 8. þó á öðr-
um stað í húsinu en upphaflega.
Fékk það nú snöggtum rýmra
húsnæði en áður, þótt þröngt
væri. En ekki kom það allri starf-
semi sinni þar fyrir. Auglýsinga-
skrifstofan var nú í Austurstræti
Sigurður Kristjánsson.
17. Hélzt sú skipan fram til ársins
1927, er auglýsingaskrifstofan
var einnig flutt inn í ísafold.
Þegar Isafoldarprentsmiðja eign-
aðist nýtt og glæsilegt hús í Þing
holtstræti árið 1943 fékk Morg-
unblaðið enn aukið húsnæði í
gamla ísafoldarhúsinu. Var nú
öll starfsemi blaðsins samankom-
in á einum stað, þar sem það leit
uphaflega dagsins ljós. Má segja
að samskipti Morgunblaðsins og
Isafoldarprentsmiðju hafi allt frá
upphafi blaðsins verið mikil og
náin.
'Morgunblaðshúsið risið
I hinu gamla blaðhúsi og prent
smiðju Björns Jónssonar og Ol-
afs Björnssonar við hjartastað
höfuðborgarinnar tók það út
þroska sinn, átti að vísu við marg
víslega erfiðleika að etja, en sigr-
aðist á þeim og gat vorið 1956
flutt í sitt eigið húsnæði, nýtt og
glæsilegt 7 hæða hús við Aðal-
stræti 6. Þar sköpuðust blaðinu
þegar stórbætt starfsskilyrði og
möguleikar til þess að veita les-
endum sinum og öðrum viðskipta
vinum betri og fullkomnari þjón-
ustu. Ritstjórn blaðsins, fram-
kvæmdastjórn, prentsmiðja, aug-
lýsingar og afgreiðsla fengu nú
rúmgóð húsakynni, sem miðuð
voru við rekstur nútíma dag-
Ritstjórar Morgunblaðsins 1. nóv. 1956, taho i; v.; ojuiui ucu«uuw»imi, Vaujt ovciaiuauu, tugurð-
ur Bjarnason og Einar Ásmundsson.