Morgunblaðið - 03.12.1974, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 3. DESEMBER 1974
Hrakfallabálkur
og heiðursmaður
HAFSTEINN Sigurbjarnarson er
áður kunnur fjölmörgum íslenzk-
um lesendum. Fyrir um það bil
hálfum öðrum áratug skrifaði
hann á furðulega stuttum tíma
skáldsögur, sem heita Kjördóttir-
inn á Bjarnarlæk, Draumurinn og
örlagastundin, sem er tvö bindi.
Þessar bækur gaf út Bókaforlag
Odds Björnssonar og mun ekki
hafa á þeim tapað. Þær seldust
vel og hlutu vinsældir margra,
sem lesa sér til skemmtunar. Þeg-
ar þær voru að koma út, var Haf-
steinn að komast á sjötugsaldur-
inn, en nú er hann kominn fast að
áttræðu og sendir nú frá sér
bókarkorn, sem 444 þéttletraðar
blaðsíður, og ég las allt þetta
mikla mál af áhuga og ánægju.
Hafsteinn hefur ekki staðið i
öðrum þjóðkunnum stórræðum
en þeim, sem að ofan greinir, en
vissulega er það dagsatt, sem
hann segir um sjálfan sig á blað-
siðu 409 í ævisögu sinni:
„Ég hef alla tíð verið óvæginn
við sjálfan mig, svo að stundum
hefur gengið brjálæði næst.“
Mér datt i hug, þegar ég var
kominn nokkuð áleiðis í bókinni,
kerlingin fjórdrepna, en eftir því
sem ég las lengur, hætti ég að
hugsa til þeirrar aikunnu konu,
því að margsinnis hefur
Hafsteinn lifað það af, sem hefði
•irepið hvern venjulegan mann að
ífsvilja, herkju og seiglu, enda
;agði við hann heiðursmaðurinn
Sigurður Pálmason, kaupmaður á
Hvammstanga: „Það er stór
íurða, að þú skulir ekki vera
dauður, og það fyrir löngu.“
Yfirleitt er frásögn Hafsteins
lipur og á eðlilegu máli, og í henni
hef ég rekist á nokkur mjög
athyglisverð orð, sem ég hef ekki
heyrt eða séð áður. En við og við
kemur fyrir brotalöm á máli i frá
sögninni, en engin, sem ekki
Ævisaga Hafsteins Sigurbiarnarsonar
skráð af honum sjálfum
hefði verið hægur vandi að laga,
við yfirlestur á handriti. Ég læt
nægja að taka tvö dæmi: „I svona
málum ætti ekki að nægja, þótt
allir hreppsnefndarmennirnir
væru samankomnir og sammála,
að gera út um svona mál.“ Og:
„Hann keyrði bil, er við áttum í
félagi og fór frá, þegar til féll
einhver atvinna, sem var stopul."
Hafsteinn er fæddur árið 1895 á
Vigdísarstöðum i Línakradal I
Vestur-Húnavatnssýslu. Þá
bjuggu þau þar, foreldrar hans,
Sigurbjörn Hannesson og Ragn-
heiður Stefánsdóttir. Þau voru
bláfátæk, höfðu byrjað búskap
með litlu og eignuðust þrjú börn á
fjórum árum, Hafstein og tvær
telpur. Hafsteinn segir: „í'rá því
fyrsta ég man eftir mér, hef ég
látið vinnu sitja fyrir skemmtun-
um.“ Hann var heldur ekki nema
á sjötta árinu, þegar hann réðst í
torfristu með búrhnif sem torfljá
og systur sínar til aðstoðar. Þá
hófst hans langi hrakfallabálkur.
Honum segist þannig frá: „Við
þutum af stað. Það var nýafstaðin
rigning og skreipt í spori, og
steyptist ég á hausinn meó þeim
afleiðingum, að ég hlaut skurð til
beins frá hársrótum að nef-
broddi um augnakrók, og sést örið
enn eftir 70 ár... Ég var blindur
lengi og varð að liggja i rúminu."
Þegar hér var komið, hafði fað-
ir hans orðið fyrir svo alvarlegu
slysi, að hann gat ekkert unnið,
var seinast svo kvikkvalinn, að
hann gat ekki varizt hljóðum. Þá
er hann lézt, hafði hann verið svo
lengi veikur að heimilið hafði orð
ið að þiggja af sveit. Faðirinn var
ekki fyrr komin í gröfina, en odd-
vitinn kom í heimsókn. Þegar
Leiftur 1974.
þetta gerðist, var Hafsteinn réttra
sex ára og eldri systirin átta. Odd-
vitinn var vingjarnlegur, sagði
húsfreyju, að nóg hey hefði hún
handa skepnum sinum fram yfir
sumarmál. Svo væri þá ákveðið
uppboð á eignum hennar með
komandi sumri og heimilið leyst
upp, og börnunum komið fyrir, og
leyfilegt væri henni að halda eftir
einni hirzlu, rúmfötum i eitt rúm
og einni skepnu, sem hún mætti
velja sjálf. Móðirin svaraði — og
var málrómurinn lítið eitt tor-
kennilegur:
„Það hefur ekki farið fram hjá
mér, að ég hef neyðzt til að þiggja
af sveit, og er ég undir það búin,
að allt sé af mér tekið annað en
börnin. Þau á ég sjálf, og þeim
sleppi ég ekki.“
Vitaskuld varó oddvitinn,
mektarmaður tvöfaldur í roðinu,
því að hreppstjóri var hann lika,
forviða og þjarkaði lengi við kon-
una til þess að koma fyrir hana
vitinu, en árangurslaust. Haf-
steinn spurði grátandi, þegar sá
tvígildi var farinn, hvort þessi
maður ætlaði að taka systkinin.
Hún svaraði: „Ég ætla að reyna að
hafa þig hjá mér, en þú verður að
vera góður drengur og duglegur
að hjálpa mér.“ Hann hét þvi, og
svo segir í sögunni: „Þetta loforð
kom oft í hug mér síðar.“
Móðirin kom svo telpunum fyr-
ir á góðum heimilum, en hafði
Hafstein með sér. Og sannlega
tókst þessari gáfuðu, frábærlega
viljaföstu hagleikskonu, sem lét
sér ekkert fyrir brjósti brenna að
vinna fyrir börnunum, og Haf-
steinn reyndist fljótlega henni
likur að vinnusemi, framtaki og
dugnaði svo, að hann varð henni
brátt enginn baggi, heldur gat
áður en hann fermdist, hjálpað
henni um fé, og tveim dögum
eftir fermingu hans, þegar þessi
mikla heiðurskona og móðir var
Bókmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
nýkomin vestan af Isafirói, þar
sem hún hafði kostað upp á sig
gervitönnum, fór hún ásamt syni
sinum að hitta oddvitann, þann
hinn sama og leyfði henni náðar-
samlegast að halda eftir einum
rúmfötum, einni hirzlu og einni
skepnu eftir frjálsu vali, og nú
greiddi hún honum hina gömlu
sveitarskuld að fullu.
Hlið við hlið og sitt í hvoru lagi
börðust þau Hafsteonn og móðir
hana að því marki, sem enginn
hugði þau mundu ná — og var þar
aldrei neitt fálm eða ráðaleysi og
ekki hörmuð meinleg óhöpp. Bar-
átta þeirra er jafndæmigerð upp á
allt lífsstarf Hafsteins og fyrsta
stórslysið sem henti hann, var
upp á þau fjölmörgu áföll, sem
hann hefur hlotið, þessi maður,
sem sársá eftir stritvinnunni, til
dæmis uppskipun á vörum úr
skipum, þegar svo var komið á
efri árum hans, að hann hafði
öðru að sinna, var orðinn heldur
betur liðtækur og áhugasamur
skólanefndarformaður og hrepps-
nefndarmaður í Höfðakaupstað,
skáldsagnahöfundur og kaupmað-
ur, sem enginn minni en Sigurður
prófessor Nordal útvegaði
verzlunarleyfi. Þá hafði Haf-
steinn, auk alls annars, komið
upp ásamt sinni myndar- og gæða-
konu, sjö dætrum, sem allar eru
vel giftar — og margar hendur
voru nú á lofti til aðstoðar, ef
einhvers þurfti með, en raunar
hefur Hafsteinn alltaf verið sjálf-
bjarga, jafnvel þá er hann hefur
orðið að staulast á hækjum og við
staf og önnur höndin verið orðin
honum óhæg til þjónustu.
Hér skal ekki talið það, sem
Hafsteinn hefur tekið sér fyrir
hendur, svo margt og margvislegt
sem það er. En vist er um það, að í
þessari sögu gefur hann glögga
hugmynd um lífsbaráttu og lífsað-
stöðu alþýðu manna í Hijlnaþingi,
og ennfremur bregður hann upp
lifandi myndum frá kreppuárun-
um í Reykjavik, síldarvinnu á
Siglufirði, dvöl á Landspítalanum
og þá ekki síður því, sem hann
varð að þola á Rauðakrossspitala í
Noregi, raunar sér til mikilla
bóta. Margt er það sem gæti virzt í
fljótu bragði ótrúlegt í frásögnum
hans og lýsingum, en hann skilst
þannig við það, að lesandinn finn-
ur eða sér, að þarna er ekki farið
með fleipur. Hafsteinn er og mjög
glöggur á menn, og eru margar
skemmtilegar og sérstæðar mann-
lýsingar í sögu hans. Þar eð hann
hlífir ekki sjálfum sér, heldur
segir frómt frá mistökum sínum
og stundum kostulegum fyrirtekt-
um, til dæmis kvonbænum, sem
honum var nærfellt orðið hált á
og verða að teljast kímilegar,
leggur lesandinn trúnað á skýrar
lýsingar hans á öðrum. Eru þær
langflestar að einhverju leyti
jákvæðar, svo að ekki eru þeir
menn öfundsverðir, sem verða
fyrir nokkru aðkasti frá hans
hendi.
Ég læt hér staðar numið en spái
því, að þessi bók verði langlífari
en margar þær, sem teljast munu
gerðar af meiri leikni og list og
betur hafa verið fágaðar að sumu
leyti. Hún er sönn og sannmann-
leg — og þess mun hún lengi
njóta.
Guðmundur Gíslason Hagalín,
Mér hlýnaði við lesturinn
□ Einar Guðmundsson frá
Hergilsey. Q Blærinn í
laufi — Skáldsaga. Q
Bókaútgáfan Örn og Örlyg-
ur1974.Q
Höfundur þessarar bókar er
ungur bóndi, er býr á nýbýli, sem
hann hefur byggt úr landi hins
gamla prestsseturs, Brjánslækjar
á Barðaströnd. 1 hittiðfyrra gáfu
örn og Örlygur út skáldsögu eftir
hann, sem heitir Meðan jörðin
grær. Hún er í gömlu frásagnar-
formi og „fer vel“, en hvort
tveggja þetta þykir flestum þeim,
sem um bækur rita á landi hér,
órækt merki þess, að skáldsaga sé
ómerkileg og eigi ekkert erindi til
íslenzkra lesenda. En mér er
þannig farið, að ef jákvæður
endir skáldsögu er í samræmi við
atburðarás og gerð þeirra per-
sóna, sem eru þar burðarásinn, þá
virðist mér það síður en svo ókost-
ur, að henni lykti á jákvæðan
hátt, enda hældi ég sögu Einars,
þó að ég teldi hana ekki lýtalausa
og benti á það, sem mér þótti
miður fara.
Hin nýjá skáldsaga hans endar
einnig jákvætt, en auðsæ er fram-
förin í gerð hennar og mann-
lýsingum. Hún er og rituð á
hreinu og eðlilegu máli, stíllinn
ekki áberandi persónulegur hvað
þá fáranlegur eða torræður,
stundum í honum rómantisk við-
kvæmni og fegurðarnautn, en alls
ekki tilfinningavæmni. Og viðtöl
eru flest eðlilegri en ætla mætti
hjá tiltölulega lítt þjálfuðum rit-
höfundi. Þau lýsa og yfirleitt
allvel sögufólkinu, um leið og þau
orka á framvindu sögunnar, án
þess að það, sem höfundurinn vill
koma á framfæri, verki sem ergj-
andi áróður, enda er honum hag-
ræði að því, að hann lætur eina af
þeim persónum, sem hann teflir
fram, segja söguna, og svo getur
hann þá lagt honum hóflega í
munn þá ádeilu og þann boðskap,
sem sagan á að flytja.
Þeim, sem þekkir eitthvað til
hinna meira en hálfeyddu sveita
milli Barðastrandar og Reykhóla-
hrepps, verður það fljótlega ljóst
við lestur þessarar bókar, að þær
hefur höfundurinn haft i huga,
þegar hann valdi sér viðfangsefni
og sögusvið. Sagan gerist fyrst og
fremst á stórbýli, sem heitir
Hrollaugsfjörður. Þar eru þrír
búendur, og heita bæirnir Vestur-
bær, Norðurbær og Austurbær. Á
þeim bæjum eru þrír unglingar,
Hrefna, dóttir hjónanna í Vestur-
bæ, Hallur, sonur Konráðs bónda
í Norðurbæ, og Hrólfur Stefáns-
son, sem söguna segir. Hann er
elzta barn hjónanna í Austurbæ.
Þetta eru aðalpersónurnar í sög-
unni. Úr Hrollaugsfirði er yfir
lágan háls að fara ofan í Selfjörð.
Þar eru tveir bæir. Dóttir Cesíls
bónda á öðru þeirra býla heitir
Asta. Hana má telja til áhrifa-
valda sögunnar, því að hún kveik-
ir í þeim báðum, Hrófli og Halli
og er andstæða Hrefnu, sem
höfundur lýsir af auðsærri
samúð, en þó fullu raunsæi. Þá
ber og að nefna Sigurð gamla
járnsmið, tengdaföður Konráðs
bónda i Norðurbæ og afa Halls.
Sigurður hefur á léttasta skeiði
misst annan fótinn og fengið um
siðir tréfót í staðinn, og er svo
gamli maðurinn gjarnan kallaður
Sigurður eða Siggi á hnaliinum.
Hann er að upplagi greindur, og
það áfall, sem hann varð fyrir,
hefur aukið honum glöggskyggni
og raunsæi, en ekki vakið hjá
honum slíka beiskju, að hún villi
um fyrir honum.
Fólkið í Hrollaugsfirði lifir
bæði á sjósókn og landbúnaði, og
er hjá hinum þremur búendum
samstaða um sjósóknina. Sama er
að segja um fólkið i Selfirði.
Höfundurinn lýsir vel athafnalif-
inu jafnt á sjó og landi, og i þeim
lýsingum koma fram sum ein-
kenni þess fólks, sem við sögu
kemur. Sagan gerist á um það bil
einum áratug, hefst á að gizka um
það bil, sem ógnaralda heims-
styrjaldarinnar síðari er að skella
yfir. Trillubátur er enn eina vel-
knúna tækið í Hrollaugsfirði og
nágrenni, en i sögulokin er vél-
væðing landbúnaðarins tekin að
þokast út á þennan veraldarhala,
samtímis því, sem það aukna los á
búsetu í sveitum landsins, sem
fylgdi áhrifum styrjaldar og her-
setu á atvinnulíf og þjóðfélags-
hætti, lætur svo mikið til sín taka
beint og óbeint, að byggðin eyðist
til fulls í Selfirði og aðeins
Hrólfur og Hrefna búa í Hroll-
augsfirði, en þau eru ákveðin i að
erja þar jörð og koma þar upp
börnum sínum við ilman af björk
og lyngi og gróandi grösum — og
saltan eiminn frá hinum
brúngljáu skerjum, töngum og
lónum. Það var svo af því, sem
áður hefur farið á milli Hrólfs og
Sigga gamla á hnallinum næsta
eðlilegt, að gamli maðurinn kjósi
frekar að verða eftir hjá þeim
Hrefnu en fylgja á flóttanum
dóttur sinni og tengdasyni. Eitt
sinn sagði Siggi gamli við Hrólf,
þegar honum virtist hann heillast
af hinni flöktandi Astu í Selfirði,
en lítt kunna að meta þokkafullt
andlit hinnar raunar fagureygu
og fórnfúsu Hrefnu í Vesturbæn-
um:
„Hygg þú að, hvor eldurinn
muni heitari og langvinnari, sá,
sem kveiktur í þurru limi, eða
hinn, sem lagður er í eikarstokk-
inn. Þér myndi trúlega vera hollt
að hugleiða þetta drengur minn,
eins og kónginum forðum, þótt i
annarri mynd væri.“
Svo sem nokkuð marka má af
þvi, sem ég sagði um hæfileika
höfundar til að birta gerð persóna
sinna i viðtölum og þá um leið
einstökum tilsvörum, þykir mér
hann hafa til að bera allmikla
mannþekkingu og hæfileika til að
láta sögufólkið lýsa sér sjálft. Hve
ráðsnjall hann er, þegar hann vill
skiljast svo við bernskufélaga og
siðan keppinaut sögumannsins i
meyjarmálum, að enginn þurfi að
efa gerð hans og innræti, sýnir
bezta það tiltæki hans að láta Hall
gleyma ósigrum sínum og yfirlýst-
um fjandskap, þegar hann hefur
misst fjóra verulega verðmæta
tófuyrðlinga úr haldi og leitar
auðmjúkur á náðir Hrólfs um
hjálp til að finna þá og fanga.
Þá vil ég ekki láta þess ógetið,
hve ljóst hinar fáorðu náttúru-
lýsingar í þessari bók sýna
fegurðarskyn höfundarins, svo
sem það kemur fram í hugleiðing-
um sögumannsins, og gerir það
mun skiljanlegra en ella hefði
orðið, tryggð hans við átthagana
og gróðraröflin, sem hann á aó
vinna með. Siggi gamli segir og
við Hall, dótturson sinn það, sem
höfundur mundi trúlega vilja
mæla við ýmsa þá, sem flúið hafa
úr þessum fjörðum:
,,Jæja, farðu þá í rass og rófu,
en ég skil ekki, við hvern andskot-
ann þið eruð hrædd. Hér hefur
fólk búið I þúsund ár, og engar
sögur eru til um, að nokkur hafi
soltið í hel, ekki hérna; þvert á
móti flykktist fólkið hingað að
leita sér lífsbjargar, um það eru
til margar sögur, og þá var lífs-
björgin ekki einskis metin. Þegar
hann bjó hérna hann Ámundi
sterki, komu hingað eitt hörku-
vorið mægður tvær innan úr
sýslu, bóndinn var handlama og
gat ekki farið til róðra, svo hann
varð að vera heima og gæta bús og
barna, en sendi konu sína og dótt-
ur, það var eina úrræðió. Já, það
var svo sem ekki margra kosta
völ, en það var nóg sem dugði,
heimilinu var borgið það árið.
Hann sagði líka bóndinn, þegar
þær komu heim í slátarbyrjun
með skreiðina: „Mikil blessuð
björg er þetta, og ekki hefur hann
svikið ykkur lifrarbroddurinn,“
og klappaði framan á konu sína.
Nú, nú, þegar það varð uppvíst, að
fleira kom til en lifrin, þá varð
hann svo sem ekki uppnæmur, æi,
nei, ekki aldeilis karl minn. Dótt-
urina, sem fæddist með næstu
góu, lét hann skira Lifsbjörg, en
það er að segja af dótturinni, sem
í verið fór, að hún giftist for-
manninum á bátnum, sem hún
reri á hérna úr firðinum, og það
var hún langamma þín, kempan.“
Ég leyfi mér það svo að bæta
hér nokkru við af hugsunum
Hrólfs, sem vissulega fær að
kenna á ýmsu miður þægilegu,
fyrstu búskaparárin, þegar hann
fer í kaupstaðinn fyrir jólin:
„Straumurinn liggur suður,
þangað sem fólk þarf minna að
hugsa, og það er tekið á móti
þessu fólki tveim höndum, því
það kann að vinna verk sem eru
ekki samboðin vel menntuðu
fólki. Það kann að veiða fisk og
verka fisk og moka snjó og mold
og möl og aka hjólbörum."
(Leturbreyting min. G. G. H.)
Það er dagsatt, að mér hlýnaði
við lestur þessarar bókar ein-
yrkjans á nýbýlinu í landi Brjáns-
lækjar á Barðaströnd, næsta býli
við tóftirnar, sem taldar eru leifar
vetrarsetubúða þess manns, sem
gaf landinu okkar heitið Island.
Guðmundur Gislason Hagalín