Morgunblaðið - 28.09.1975, Blaðsíða 27

26 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 1975
.....
eilif og ekkert þeirra hefur stangazt á
viö neitt annað slíkt alheimslögmál sem
við þekkjum. Þau vinna þannig saman
þessi lögmál, t.d. eins og geislun og
aðdráttarafl: við geislun verður útþensla
á efni, en þyngdarlögmálið dregur það
aftur saman. Nú höfum við nokkur eilíf
alheimslögmál við að styðjast og þau
starfa öll saman og vinna hvert með
öðru, þannig að þau byggja hvert annað
upp. Samt leyfa þau ýmiss konar til-
brigði innan lögmálanna, svo að al-
heimurinn geti hannað rós, eldfjall,
hest, vetrarbraut eða atóm.
Þegar við notum orðið „hanna“, reikn-
þm við með því að til sé eitthvað sem
nefna mætti óreglu. Maðurinn fann upp
kaos eða ringulreið, en hún er ekki til.
Því meiri þekkingu sem við öðlumst, því
ljósara verður okkur að kaos er ekki til,
nema sem vanþekking mannsins.
! Alheimurinn er eins og hljómsveit, sem
getur leikið ýmis verk, en þau'eru alltaf
leikin með sömu hljóðfærum og lúta
alltaf sömu lögmálum. Tónlist Beethov-
ens t.a.m. minnir okkur á þetta samræmi
innan alheimslögmála. Og þetta sam-
ræmi er alls staðar og tilbrigðin óendan-
leg. Einstein sagði að alheimurinn væri
ekki eins og mynd, heldur eins og „leik-
sýningar“ frá mismunandi tíma sem við
horfum á nú. Allt sem við sjáum á
himninum eru þess konar „leiksýn-
> ingar“ frá mismunandi tímum,
Andrómeda t.d. einnar milljónar ára
gömul sýning, Pólstjarnan 780 ára gömul
sýning og sólin „gerðist“ þá í þessum
hlutföllum fyrir 8 minútum.
| Newton þekkti ekki hraða ljóssins.
Hann hafði fyrir augum stöðugan
samtímaheim. En okkar næturhiminn
með öllum sínum stjörnum er „leiksýn-
ingar“ frá ýmsum tímum. Einstein sagði
að alheimurinn væri samsett verk (eða
komposisasjón) sem innihéldi ósamtíma
og sumpart samofna atburði. Og vegna
i þess að heimurinn er ekki ein mynd,
heldur „leiksýning", tekur töluverðan
tíma að finna út, hvernig hann er.
Dæmi: ef við lítum á púpu, er ekkert
sem segir að hún eigi eftir að verða
fiðrildi sem getur flogið út af fyrir sig,
og ef við lítum á fiðrildið sjálft, þá er
ekkert sem segir okkur um hlutverk
þess í náttúrunni.
Newton hugsaði í einstökum myndum,
í einstakri byggingu. Fólk hefur enn
tilhneigingu til að hugsa á sama hátt og
hann, og spyr: Hvað er fyrir utan yztu
stjörnurnar? — og gera þannig alheim-
inn að byggingu sem er tímabundin og
hlutbundin. Einstein sá alheiminn aftur
á móti eins og þessar „leiksýningar"
Fyrrnefnd spurning er því út í bláinn,
það vitum við nú þegar við höfum
alheimslögmálin að leiðarljósi spurninga
okkar og leitar. Það eina sem við vitum
( er að mismunandi einstaklingar skynja
mismunandi „leiksýningar" á sinn hátt.
Þetta er það sem Einstein átti við með
afstæðiskenningunni, það er afstætt
hvernig menn skynja alheiminn. Hann
er alltaf sá sami, en getur sýnzt vera
mismunandi eftir því hver skoðar hann.
Þetta merkir ekki að sumir skynji sann-
Ieika og aðrir ekki, heldur hefur skynj-
un hvers og eins sama gildi. Þegar við
erum að skoða aíheiminn getum við ekki
fundið neina fasta punkta, heldur ein-
ungis sambandið á milli þeirra. Þó eru
engir fastir punktar, það eru bara til
lögmál. En þegar spurt er, hvað er utan
yztu stjarna, fæst enginn sannleikur, því
að spurningin er röng í sjálfu sér, eða
eins og maður spyrði: Hvaða orð er orða-
bók?
5.
Um guð.
Buckminster Fuller sagði:
Ég vil helzt ekki nota orðið guð, en
,,guð“ er að mínu viti þessi samanlagða
orka allra alheimslögmálanna og það er
aðeins hugur mannsins sem getur upp-
götvað hana. Hún getur ekki verið sér-'
stakur „hlutur“, maður, geit eða steinn.
Tilbrigðin eru „sérstök tilfelli**. Við
getum því ekki hugsað um „guð“ sem
veru, hann hefur ekkert form, hann er
alhæfing. Það er ekkert eins áhrifamikið
og þessi heild. Við erum öll sérstök til-
felli og þess vegna getur ekkert af okkur
komizt að ákveðinni niðurstöðu um hvað
þetta er, „guð“ — eða hvað við eigum að
kalla það.
Af reynslu minni og glímu við stærð-
fræðilegar uppgötvanir ýmiss konar,
þykist ég viss um, að ekki sé búið að
finna öll alheimslögmálin og enn séu
ótal mörg, sem skipta sköpum, hulin
manninum. Ég hugsa ekki um trúar-
brögð vegna þess að á því sviði eru alltaf
einhverjir aðrir að hugsa fyrir einstakl-
inginn, og ég er á móti því. Trúarbrögð
eru eins og bækur sem búið er að lesa —
og liggja frammi á fornsölum.
Buckminster Fuller hefur því engin
trúarbrögð, ef svo mætti segja. Alheims-
lögmálin eru honum leiðarljós, leitin að
þekkingu. Hann er ekki einu sinni
örlagatrúar hvað þá meir: „Þeir sem eru
örlagatrúar eru einnig hættir að hugsa“,
segir hann.
6.
Að lifa á jörðinni
Sjálfur tekur hann sjálfstæða afstöðu
til allra hluta, byggir hana á stað-
reyndum og reynsluþekkingu, en hvorki
trú né tilfinningu. Hann er t.a.m. jafn
andstæður hagfræðikenningum
Thomasar Malthus (1766—1834) um
fólksfjölgun (þ.e. að án styrjalda,
sjúkdóma og hungurs sem stjórnunar-
tækja náttúrunnar til að stemma stigu
við offjölgun verði auðlindir jarðar
ónógar, ekki ósvipað kenningum Hegels
um nauðsyn styrjalda) og Charles
Darwins (1809—1882) um að einungis
hinir hæfustu lifi af. „Nú á dögum nýtur
40% mannkyns", segir Buckminster
Fuller, „betri lifskjara en hvaða kóngur
sem var á síðustu öld, því að tæknin
hjálpar okkur stöðugt „að gera meira
með minna“ (sbr. að gervitungl sem
vegur aðeins eitt eða tvo tonn getur
afgreitt tugþúsundir símtala á dag og er
það svipað magn og 1600 tonna kopar-
kapall milli Evrópu og Ameríku gæti
afgreitt). Þannig á tæknin að auka
okkur bjartsýni um afkomu okkar og
möguleika, en ekki svartsýni."
Hann vill nota þekkinguna til að finna
hagkvæmustu leiðina, auðvélda fólki að
lifa á jörðunni. Þekkingu sina hefur
hann einnig notað í list sína þ.e. hvolf-
þökin eða kúlurnar. Hann hefur skrifað
fjölda bóka, m.a. um menntun, og leggur
áherzlu á að börn framtíðarinnar fái
svar við öllum spurningum sínum. Til
þess verði notaðar tölvur og sjónbönd og
gervitungl. Hann sér fyrir sér nýjan
heim, gerbreyttan, reistan á meiri þekk-
ingu en nú er notuð í daglegu lífi. Hann
er bjartsýnn og eitt er víst: hann hefur
enga trú á að heimsendir sé í nánd. Hann
segir að framtíðin muni uppskera þessa
nýju veröld, sem nú sé sáð til, auðveldari
veröld og betri en við þekkjum; byggða á
fjölda þátta sem eru enn f hæsta lagi
hugmyndir.
Hann segir að Rómarsamþykktin sé
byggð á eigingirni, þ.e. að allt sé á heljar-
þröminni og því ekki ástæða til að veita
vanþróuðum löndum, eða þriðja
heiminum, þá aðstoð sem nauðsyn kref-
ur. Eigingirnin hafi reynt að afsaka
neyzlukröfur auðugra ríkja sem vilji í
raun og veru ekki láta neitt af hendi
rakna til þriðja heimsins.
Buckminster Fuller segir að aukin
iðnvæðing í þróunarlöndunum geti
hamlað gegn hættunni sem stafar af
offjölgun. Þessi þróun frá örbirgð til
auðlegðar muni ekki hafa í för með sér
sömu vaxtarverki og f gömlu löndunum,
s.s. Englandi. Margvíslegar framfarir f
fæðuöflun liggi í loftinu, dverghveiti
Nobelshafans Normans Borlaugs hafi
stórlega aukið matarframleiðslu í
löndum eins og Mexikó, Pakistan og Ind-
landi. Og t.a.m. sé athyglisvert að á sama
tíma og Bandarfkjamönnum hefur
fjölgað úr 100 millj. í 200 millj. hefur
þeim sem vinna við landbúnaðarstörf
þar í landi fækkað úr 14 millj. niður í 4
millj. manna, en samt hefur framleiðslu-
aukningin á hektara tvöfaldazt sl. 40 ár.
Ahugi Buckminster FulJers er alhliða,
hann viðar að sér allri þeirri þekkingu
sem til er. Lítið ljóð lýsir samræmi i
alheiminum, t.a.m. sonnetta eftir
Michaelangelo: hrynjandi.Iögmál. Lítil
veröld út af fyrir sig eins og verk eftir
Beethoven. Hann minnir á að Emerson
sagði að i Ijóði ættu menn að leitasl við
að segja flóknustu hluti á sem einfald-
astan hátt. Nú um skeið er eins og mörg
skáld hafi snúið þessu við: segja einföld-
ustu hluti á sem flóknastan hátt. Það er
andstætt lögmálum alheimsins, andstætt
hrynjandi og samræminu í allri
tilveru. En það er kannski ekkert undar-
legt að skáld hafi fallið í þessa freistni
nú á dögum, þegar haft er í huga að 98%
af plöntu- og dýralífi sem þröazt hefur á
jörðinni, hefur dáið út — hefur ekki
getað staðizt breyttar aðstæður. Og enn
„vogar maðurinn sér jafnvel ekki að
fullyrða að hann eigi ekki eftir að tor-
tíma sjálfum sér.“
Buckminster Fuller er það sem okkur
var kennt f skóla að kalla: Homo univers-
alis. Og alheimurinn er hans skáldskap-
ur, hans trúarbrögð. Stærðfræði
undirstaða allrar þekkingar. Og
hugljómun örlagaleiftrið.
Snilldin sjálf.
Úr trúarbrögðunum þekkjum við hug-
takið „sjöunda himin“. Loftborgina sína
kallar Buckminster Fuller „níunda
himin". Hann trúir þvi að mannkynið
verði ekki aðeins „1 sjöunda himni“ í
framtíðinni, heldur „í níunda himni“ í
bókstaflegri merkingu. Ef við stöndumst
lokaprófið munu menn þjóta um allan
geiminn og einn getur spurt annan í
hversdagslegu tali: „Hvar áttu heima?“
Og hinn svarað: ,,Á jörðinni". Eða: „Á
tunglinu“. Allur heimurinn verður
undir einni stjórn, og þá verða ekki til
orð eins og: peningar, samkeppni í
viðskiptum, að afla sér lffsviðurværis.
Vopn, skuldir, stríð heyra þá einnig til
fortíðinni. Byltingin kemur ekki frá
stjórnmálakenningum, heldur hug-
ljómun og tækniframförum.
Allar stjórnmálastefnur byggjast, að
sögn Buckminsters Fullers, á firrunni
um að „það er ekkert til nægilegt og
mun aldrei verða“; sem sagt á kenn-
ingunni um skortinn. Og allar þykjast
þær hafa beztu lausnina til að dreifa því
sem vantar(!) En nú er samfélag manns-
ins að uppgötva að tilveran býður ekki
upp á skort, heldur gnægð. En það hefur
tekið manninn tvær milljónir ára að gera
sér grein fyrir því að hugurinn er allt,
vöðvarnir ekkert. Hin nýja veröld fram-
tíðarinnar „hefur ekkert að gera við
hræsni, lygar né skammsýnt arðrán.
Hún lætur sér ekkert nægja nema öll
orka alheimsins sé notuð öllu mannkyni
til hagsbóta".
7.
Hagkvæmari heimur
Og ég horfi á það sem hann er að
teikna, meðan við tölum saman og það
;em hann skrifar á teikningarnar; allt
tórhringir ... deila kúlunni niður f þrí-
hyrninga . .. þetta er hagkvæmast skýli,
sem reynir ekki að mynda neitt annað
orm, þegar það verður fyrir þrýstingi
afli) innan eða utan frá ... vetrar-
irautin okkar .. . sólkerfið . .. snið . ..
50 milljón mílur pr. Klst
:rabbamein skýrt rúmfræðilega . ..
:rabbameinseind; engin deiling,enginn
ími, hlutlaust jafnvægi;
leiling þýðir tími og snýst
til hægri ... skýring ... DNA—
INA mólikúl, snúast ávallt til
lægri eða vinstri: krabbamein er hlut-
aust, án tíma, líflaust; eða (snúast) til
instri ... En þá datt mér f hug: Hvað
tm Krist? Hvað um spámenn og guð-
egar verur? Ætli þær séu hugljómun
náttúrunnar? En varpaði að sjálfsögðu
ekki fram svo óvísindalegri spurningu.
Og svo byrjar hann aftur að tala um
fljótandi borgirnar sínar á sjó og í lofti;
uppgötvanir sínar; heimsmynd og ótal
nýjungar, les ljóð sitt upphátt. Það er
engu líkara en kraftar þessa áttræða
manns séu eins og orka sólarinnar lúti
sömu lögmálum; lágur maður vexti, en
þybbinn; þ.e. yfirborðið er litið og hefur
því varðveitt lífsorkuna vel og rækilega,
eða hvað á manni að detta í hug?
Hann segist ekkert leggja upp úr sjálf-
um sér; segist hvorki vera duttlungafull-
ur né imyndunarveikur. Er auðmjúkur
og Iftillátur í samtali, en þó fastur fyrir
og ákveðinn, borðar lax og hrósar landi
sem getur boðið upp á slikt lostæti,
drekkur te endalaust; vill ekkert tala
um sjálfan sig. Ég sá þann kost vænstan
að spyrja um Leonardo da Vinci, ef unnt
átti að vera að fá hann til að gefa stutt-
orða lýsirgu á sjálfum sér. Hann vissi
ekki af hverju ég spurði um Leonardo,
en það var hagkvæmasta leiðin til að fá
hann til að lýsa sjálfum sér(!) Hann
vissi ekki af hverju ég spurði, en ég
sagði honum það, þegar svarið lá fyrir.
Þá setti hann ofan í við mig. Slíkur
samanburður er mér ógeðfelldur, sagði
hann. „I don’t fancy myself”.
Lýsing Buckminsters Fullers á
Leonardo da Vinci var svohljóðandi:
„Hann var samtímamaður Keplers og
Kópernikusar. Hann notaði heimslögmál
til að búa manninum hagkvæmari heim.
Samtímamenn hans reyndu að uppgötva
hvernig heimurinn starfaði, en hann var
með þekkingu sinni á alheimslög-
málunum að búa til hluti til að auðvelda
fólkinu daglegt lff.“
Raunar er ekki hægt að lýsa betur list
og störfum Buckminsters Fullers sjálfs.
Hann hefur með þekkingu sinni leitazt
við að nota guðspjöll alheimslögmálanna
til að auðvelda fólki daglegt líþ hagnýta
list til hversdagslegrar notkunar, búa í
haginn fyrir framtíðina — fara á stór-
hringsbaugnum hagkvæmustu leiðina,
en ekki endilega þá stytztu eða beinustu
— milli manns og guðs.
M.
★ Tunglið er t.a.m. 30 sinnum þvermál jarðarinnar f
burtu frá jörðu. Jörðin snýst umhverfis sólu með um
100 þús. km hraða á klst. Vetrarbrautin snýst með
stjarnfræðilegum hraða.
Við höfum Ijósmyndaðar sannanir fyrir einum
milljarð slíkra vetrarbrauta og f hverri 100 milljarðir
stjarna, en 99,9% af þessum „alheimi“ er ósýnilegur
berum augum.