Morgunblaðið - 11.01.1977, Síða 31

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 11. JANUAR 1977
31
JónAmason banka-
stjóri—Minning
Fundum okkar Jóns Árnasonar
bar fyrst saman sumarið 1945.
Hann var þá enn framkvæmdar-
stjóri útflutningsdeildar Sam-
bands fslenzkra samvinnufélaga,
en ég var nýkominn frá námi og
starfaði hjá Nýbyggingarráði.
Mér hafði verið falið að afla upp-
lýsinga um framleiðslu og út-
flutning landbúnaðarafurða og
leitaði f því skyni til Sambands-
ins. Var mér vfsað til skrifstofu
Jóns Árnasonar, sem þá var skel-
eggastur andstæðingur þeirrar
stefnu f atvinnumálum, sem Ný-
byggingarráð beitti sér fyrir. í
stað þeirra upplýsinga, sem ég
hafði beðið um, fékk ég að hlusta
á einarða og harðorða ræðu um
fávísi þeirrar stefnu, sem Ný-
byggingarráð vildi fylgja í land-
búnaðarmálum sem og öðrum
málum. Mér féll allur ketill í eld
og bjóst við að snúa tómhentur
frá þessum fundi. En að nokkurri
stundu liðinni skipaðist veður f
lofti. Jafn snögglega og hafði
hvesst féll allt f dúnalogn. Jón
varð hinn alúðlegasti, taldi sjálf-
sagt að veita allar þær upplýsing-
ar, sem um var beðið og greiða
fyrir öllum athugunum, sem Ný-
byggingarráð vildi gera, og kall-
aði á einn starfsmanna sinna til
að greiða götu mfna.
Þessi fyrstu kynni sýndu mér
þá hlið Jóns Árnasonar, sem mest
bar á og flestir könnuust við,
ákveðnar, einhliða skoðanir og
hrjúft, jafnvel hranalegt viðmót.
En þau gáfu mér einnig í skyn
það, sem ég seinna kynntist betur,
að undir skelinni hafði hann ann-
an mann að geyma, er átti í rfkum
mæli til alúð og nærgætni. Það
mátti jafnvel láta sér detta f hug,
að Jóni sjálfum fyndist vissara að
hafa taumhald á innri manninum
með því að loka hann inni í skel-
inni.
Jón Árnason var alinn upp í því
rótgróna fslenzka bændasamfél-
agi, sem nú fjarlægist óðum, og
bar mót þess til æviloka. En hann
var einnig f hópi þeirra ungu
manna, sem litu bjarma nýs dags
um aldamótin, sem öfluðu sér
menntunar heima og erlendis og
mörkuðu dýpri spor til breytinga
á fslenzku þjóðlífi en flestar aðrar
kynslóðir. Hann fæddist f Syðra-
Vallholti f Seyluhreppi f Skaga-
firði 17. nóvember 1885, sonur
Árna Jónssonar, smiðs og bónda i
Borgarey, er ættaður var úr
Vopnafirði og konu hans Guðrún-
ar Þorvaldsdóttur, bónda í Fram-
nesi í Akrahreppi. Á harðindaár-
unum nokkru áður en Jón fædd-
ist hafði faðir hans haft í hyggju
að flytjast búferlum til Vestur-
heims. Or því hafði ekki orðið, en
hann varð skammlífur og lézt, er
Jón var á barnsaldri.
Jón stundaði nám í Gagnfræða-
skólanum á Akureyri og lauk það-
an prófi vorið 1905. Auk Jóns er
oft getið fjögurra manna í þessum
hópi skólafélaga er allir settu ríkt
mót á samtíð sína, þeirra Jónasar
Jónssonar, ráðherra, Snorra Sig-
fússonar, skólastjóra, Þórarins
Kristjánssonar Eldjárns, er um
langt skeið var einn helzti for-
ustumaður Kaupfélags Eyfirð-
inga, og Þorsteins M. Jónssonar,
skólastjóra og alþingismanns. Að
náminu loknu lá leið Jóns aftur
til baka til æskustöðvanna, en þar
og í Húnavatnssýslu stundaði
hann kennslu og jafnframt sveita-
störf og sjóróðra næstu áratuginn.
Þetta mun án efa hafa tengt Jón
enn nánari böndum við íslenzkar
sveitir en þá jafnaldra hans, sem
ekki snéru til baka að námi loknu.
Um þrítugsaldur hleypti Jón
heimdraganum fyrir fullt og allt.
Dvaldi hann þá vetrarlangt I Kap-
mannahöfn til að kynna sér starf-
semi dönsku samvinnufélaganna
og sumarið 1917 gerðist hann
starfsmaður Sambands íslenzkra
samvinnufélaga, sem þá hafði ein-
mitt sett á fót aðalskrifstofu sfna í
Reykjavfk. Var Jón fyrsti starfs-
maður þeirrar skrifstofu, auk for-
stjórans Hallgríms Kristinssonar,
en skömmu síðar bættist Stefán
Rafnar f hópinn. Tók Jón einkum
að sér afurðasöluna og varð fram-
kvæmdastjóri útflutningsdeildar
árið 1922, er deildaskiptingu var
komið á. Gegndi hann þvi starfi
alla tíð meðan hann starfaði hjá
Sambandinu, eðatil ársloka 1945.
Á þeim árum, sem Jón Árnason
starfaði að útflutningsmálum
steðjuðu að margs konar erfið-
leikar af völdum breyttra mark-
aða, glundroða í gengismálum,
kreppu, viðskiptahafta og
styrjalda. Jón átti manna mestan
þátt í að beina útflungingi kjöts
inn á nýjar brautir, þegar farið
var að flytja út freðið dilkakjöt á
árunum milli 1920 oh 1930. í sam-
bandi við þetta urðu að fara fram
meiriháttar umbætur á sláturhús-
um landsins. Enn fremur var nýtt
skip Eimskipafélagsins, Brúar-
foss, sérstaklega útbúið sem kæli-
skip. Hafði Jón Árnason verið f
ráðum um undirbúning þessara
skipakaupa, en hann átti sæti f
stjórn Eimskipafélagsins allt frá
árinu 1923. Þá þurfti hvað eftir
annað að standa i erfiðum samn-
ingum við aðrar þjóðir um út-
flutningsmál, t.d um saltkjötstoll
f Noregi. Tók Jón mikinn þátt i
slfkum samningsaðgerðum á veg-
um ríkisstjórnarinnar. En verk-
svið Jóns náði ekki aðeins til út-
flutnings heldur jafnframt til
innlendrar afurðasölu. Átti hann
mikinn þátt f undirbúningi
afurðasölulaganna 1932—1934,
sem mótuðu í meginatriðum þá
stefnu, sem enn er fylgt í þeim
málum.
Annar starfsvettvangur Jóns
Árnasonar, sem ekki átti síður
hug hans en samvinnuhreyfingin,
þegar fram liðu stundir, var
Landsbanki Islands. Árin 1927 og
1928 kom til framkvæmda mikil
nýskipan fslenzkra bankamála, er
hafði verið í undirbúningi og all-
mikill ágreiningur verið um. Með
þessari skipan varð Landsbank-
inn bæði seðlabanki og viðskipta-
banki og þvf langveigamesta pen-
ingastofnun landsins og hvað
mestur áhrifavaldur um stjórn
efnahagsmála. Hélzt þessi skipan
allt til þess að stjórn seðlabanka
og viðskiptabanka var aðskilin
1957 og Seðlabanki íslands sfðan
stofnaður árið 1961. Meginhluta
þessa tfmabils var Jón Árnason í
forustu Landsbankans, fyrst sem
formaður bankaráðs frá 1929 til
1945 og sfðan sem bankastjóri frá
1946 til 1954. Sá háttur mun
snemma hafa verið upp tekinn,
sem sfðan hefur haldizt, að sér-
staklega náið samband og tíðir
fundir væru á milli formanns
bankaráðs og bankastjórnar.
Hlutu þvf áhrif Jóns á bankamál-
in og þar með efnahagsmál lands-
ins að vera mikil allt þetta skeið,
sem er tími hins eiginlega
„Landsbankavalds", sem svo var
kallað. Ekka hefur það dregið úr
þessum áhrifum, að Jón var einn
af forustumönnum Framsóknar-
flokksins, er var f ríkisstjórn
meginhluta þessa tfmabils, átti
sæti í miðstjórn flokksins frá 1932
til 1944, og naut sérstaks trausts
innan flokksins í öllu, er laut að
peninga- og efnahagsmálum.
Skömmu eftir að Jón Árnason
varð bankaráðsformaður hófst
heimskreppan. Mátti heita, að
nærfellt allan þann tíma, sem Jón
var tengdur Landsbankanum,
væru alvarlegir erfiðleikar f efna-
hagsmálum, þótt mismunandi
toga væru spunnir. Erlendar
skuldir höfðu aukizt á velgengnis-
árunum fyrir 1930 og jukust enn
meira, eftir þvf sem kreppan
dróst á langinn. Skipti þá megin-
máli, að Landsbankinn gæti ætfð
staðið nákvæmlega í skilum við
erlenda banka og haldið þannig á
málum sínum að öðru leyti, að
traust hans færi vaxandi en ekki
þverrandi, þrátt fyrir þá miklu
erfiðleika, sem að steðjuðu. Þetta
tókst bæði þá og þegar vanda bar
enn að höndum á árunum eftir
styrjöldina. Er óhætt að fyllyrða,
að Landsbankinn og þjóðin öll
njóti góðs af þessum árangri en
þann dag í dag og eigi mikla þakk-
arskuld að gjalda þeim mönnum,
sem i þessu efni höfðu forustu.
Ihaldssemi góðra bænda var
Jóni Árnasyni f blóð borin, og þvf
var hann lítt ginkeyptur fyrir
nýjabrumi. Hann hafði einnig
kynnst því af langri reynslu,
hversu fljótt veður geta skipast í
lofti f aflabrögðum og afurðasölu
tslendinga. Afskipti hans af
bankamálum höfðu enn frekar
borið honum heim sanninn um
það, hversu miklu skipti að hafa
vaðið fyrir neðan sig. Jón vildi þvf
gæta vel þess fengs, sem íslend-
ingum hafði fallið í skaut á stríðs-
árunum, verja hluta hans til
kaupa framleiðslutækja að vel
yfirlögðu ráði en ávaxta hann að
öðru leyti sem erlendan gjald-
eyrisforða, sem unnt væri að
grípa til, þegar á bjátaði. Aðrir
töldu hins vegar, að bezti viðbún-
aðurinn gegn væntanlegum erfið-
leikum væri að verja fengnum til
kaupa á framleiðslutækjum á
skömmum tíma, og væri þetta
brýn nauðsyn, ef full atvinna
hætti að haldast. Var þetta stefna
þeirrar ríkisstjórnar, er þá sat,
nýsköpunarstjórnarinnar. Stóð
um þetta allmikill styr einmitt um
það leyti, er Jón Árnason varð
bankastjóri Landsbankans f árs-
byrjun 1946, og mun sjálfsagt
ýmislegt hafa verið sagt í þessu
efni á báða bóga umfram það, sem
rök stóðu til. Hvað sem um þetta
má segja, reyndist ærið tilefni til
að minnast varnaðarorða Jóns
næstu árin á eftir, og hefur slíkt
tilefni raunar gefizt alloft síðar og
gefst víst enn.
Arið 1954, þegar Jón var að
nálgast sjötugsaldurinn, bauðst
honum að taka við starfi sem full-
trúi Norðurlanda í stjórn Alþjóða-
bankans íWashington um tveggja
ára skeið. Vorum við þvf tengdir
sömu stofnuninni þennan tíma,
ég sem starfsmaður, hann sem
meðlimur bankastjórnar. Ég held,
að Jóni hafi fallið dvölin f
Washington vel í geð. Störf hjá
svo mikilvægri alþjóðastofnun
voru vissulega nýstárlegur og
skemmtilegur endasprettur á
starfsferli hans. Það voru að vfsu
allmikil viðbrigði fyrir mann, sem
svo miklu hafði ráðið um dagana,
að vera nú orðinn einn af fulltrú-
um margra þjóða, sem í raun var
ætlazt til að færu góðfúslega eftir
tillögum valdamikils forseta
bankans. Jón skildi þessa aðstöðu
vel, en var þó ekki á því að láta af
áhugamálum sfnum með öllu. Var
það einkum tvennt, sem hann
beitti sér fyrir. Annars vegar
vildi hann vekja athygli á sam-
vinnuhreyfingunni og þvi gildi,
sem hún gæti haft f þróunarlönd-
unum. Hins vegar vildi hann vara
við og jafnvel leggjast gegn lán-
veitingum til landa, þar sem
stjórnarfar var lftt öruggt, borg-
arastyrjaldir jafnvel f uppsigl-
S. Helgason hf. STBINIOJA
tlnholtl 4 Slmar U677 og 14154
ingu eða valtir einræðasherrar í
sessi. Starfsmenn bankans urðu
vissulega varir við, að eftir þess-
ari afstöðu Jóns var tekið og að
hann var talinn meiri maður af
einurð sinni.
Jón Árnason var gæfumaður.
Honum auðnaðizt að vinna að
hugðarefnum sfnum á langri
starfsævi og sjá ríkulegan ávöxt
iðju sinnar f þroska þeirra stofn-
ana, sem hann hafði helgað starfs-
krafta sína. Hann eignaðist ágæta
og glæsilega konu, Sigríði Björns-
dóttur, og bjó með henni í löngu
og farsælu hjónabandi á indælu
heimili. Hann liðfi við góða heilsu
til hárrar elli f hópi sona sinna,
tengdadætra og barnabarna, sem
hann sá komast til vits og ára.
Hann átti samstarfsmenn og vini,
sem skildu hann og virtu. Ég veit,
að margir fleiri en ég og fjöl-
skylda mfn vilja að leiðarlokum
þakka honum og Sigríði margan
vinargreiða og margar ánægju-
stundir, ekki sízt á heinmili
þeirra, hvort sem það stóð á Lauf-
ásvegi eða f Washington.
Jónas II. Haralz
Með Jóni Árnasyni, sem í dag er
kvaddur hinztu kveðju, er fallinn
frá í hárri elli einn þeirra manna,
er mest lét að sér kveða f utan-
ríkisviðskiptum og fjármálum
Islendinga allt frá fyrstu dögum
fullveldisins og fram yfir miðja
öldina.
Ég kynntist Jóni fyrst á námsár-
um mínum í London, er hann var
þar á ferð í viðskiptaerindum, og
ekki leyndi sé, að þar fór maður
þéttur á velli og ótrauður f fram-
göngu, við hvern sem við var að
fást. Nánari urðu kynni okkar eft-
ir að hann hafði ráðið mig til
starfa við hagfræðideild Lands-
bankans árið 1954. Hafði Jón þá
verið bankastjóri þar síðan árið
1946, en áður hafði hann setið í
bankaráði bankans allt frá þvf að
það var fyrst kosið eftir nýju
lögunum 1927, og formaður þess
var hann nær allan þann tíma.
Jón var um þessar mundir tví-
mælalaust áhrifamestur um
stjórn bankans, enda var hann
bæði starfsmaður mikill, einbeitt-
ur og skapmikill. Mestan áhuga
hafði hann á erlendum viðskipl-
um bankans, en f þeim efnum
hafði hann áunnið sé mikla
reynslu bæði i starfi sínu í
bankanum og sem framkvæmda-
stjóri útflutningsdeildar
Sambands íslenzkra samvinnu-
félaga um áratuga skeið.
Jón Árnason var fæddur að
Syðra Vallholti f Skagafirði árið
1885 og var þvf á nítugasta og
öðru aldursári, er hann lézt. Á
uppvaxtarárum hans áttu fátækir
bændasynir fáa kosti um mennt-
un eða annan frama. Það varð þó
Jóni til láns, að honum tókst að
komast í Möðruvallaskóla og út-
skrifaðist hann gagnfræðingur
frá Akureyri árið 1905. Reyndist
sú skólaganga honum drjúgt
veganesti um æfina og grundvöll-
ur þeirrar sjálfsmenntunar, sem
hann varð á að treysta, eins og svo
margir forvígismenn Islendinga
aðrir á fyrra helmingi aldarinnar.
Næsta áratuginn vann Jón ýmis
störf bæði til sjós og lands, áður
en hann sneri sér að viðskiptum
og réðist til Sambandsins. Hann
var því orðinn fulltíða maður og
fastmótaður af islenzku sveitalffi
og menningu, þegar hann hóf
meginlífsstarf sitt. Hvert sem
leiðir hans áttu eftir að liggja
síðan bar hann ætíð beztu ein-
kenni fslenzkra bænda, sjálfs-
traust, raunsæi og þrautseigju.
Þessir eiginleikar ásamt dugnaði
hans og hreinskilni öfluðu honum
trausts og virðingar f viðskiptum
við erlend fyrirtæki og fjármála-
stofnanir, en oft áttu Islendingar
þar undir högg að sækja á tfmum
kreppu og efnahagsörðugleika.
Jón lagði kapp á það á banká-
stjórnartíð sinni að efla samband
við erlendar fjármálastofnanir.
Varð Landsbankinn á þeim árum
aðili að Alþjóðagreiðslubankan-
um í Basel, en sá banki hefur átt
mikinn þátt í þvi að efla samstarf
milli seðlabanka þátttöku-
rfkjanna síðustu áratugina. Einn-
ig samdi Jón um það, að Islend-
ingar fengju aðild að stjórnum
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og
Alþjóðabankans til jafns við hin
Norðurlöndin. Varð hann fyrsti
fulltrúi Islendinga á þeim vett-
vangi, er hann tók sæti sem full-
trúi Norðurlandanna f fram-
kvæmdastjórn Alþjóðabankans
haustið 1954, en kjörtímabil hans
þar var tvö ár. Lauk hann í þeirri
ábyrgðarmiklu stöðu sfðast áfang-
anum á langri og giftulegri starfs-
ævi sinni.
Jón Árnson kvæntist árið 1925
eftirlifandi konu sinni Sigrfði
Björnsdóttur frá Kornsá í Vatns-
dal. Þau voru um allt samhent,
enda sprottin upp úr sama jarð-
vegi. Á heimili sinu átti Jón sínar
beztu stundir, en hann var sér-
staklega barngóður og naut öllu
öðru fremur samvista við barna-
börn sín síðustu aldursárin. Þau
hjónin áttu eina dóttur, Ingunni,
er þau misstu á unglingsaldri, og
tvo syni Björn og Árna. Sendi ég
Sigríði, sonum hennar og fjöl-
skyldum þeirra innilegar sam-
úðarkveðjur, er þau eiga nú á bak
að sjá hinum aldna höfðings-
manni.
Jóhannes Nordal.
t
ÓLAFUR V INGÞÓRSSON,
slmaverkstjóri,
Sólheimum 14, Reykjavlk
verður jarðsungmn frá Fossvogskirkju. miðvikudaginn 12 ianuar kl
1.30
Aðalheiður Guðmundsdóttir.
Elln Ólafsdóttir.
Ingþór Ólafsson
t
Þökkum öllum þeim, sem auðsýndu samúð við fráfall foreldra okkar,
MARGRÉTAR JOHANNESDÓTTUR
OG
ÓLAFS JÓNSSONAR.
frá Stóru Ásgeirsá
Sérstakar þakkir færum við starfsfólki Sjúkrahússins á Hvammstanga
og Bæklunardeildar Landspltalans
Margrét Olafsdóttir,
Ingibjörg Ólafsdóttir.
t
Þökkum okkur sýnda samúð og vináttu við fráfall og jarðarför
MOGENS LÖVE ANDERSENS,
háskerameistara.
Þökkum sérstaklega Meistarafélagi Hárskera
Arna Andersen og fjölskylda.