Morgunblaðið - 05.03.1977, Blaðsíða 16

Þegar Kínverjar hófu blóðuga
menningarbyltingu stóð heimur-
inn á öndinni um stund. Jafnvel
íslandshjarinn sem ógjarna
hleypur upp um háls á heimsvið-
burðum en hugar því meir að
jafnvægi í byggð sinni, jafnvel
hann stóð á öndinni, meðan Kín-
verjarnir sprungu einn af öðrum;
meira að segja í loft upp — Lin
Pao.
Takmörk eru fyrir hve lengi
hægt er að standa á öndinni
menningarlega, til lengdar hlýzt
af þvf einkennilegur menningar-
sjúkdómur, sem skilgreina mætti
sem andlegt ilsig; frægur í mann-
kynssögunni af ofstopamönnum
sem stýrðu fótgönguliði yfir
menningarakra, svo naumast stóð
uppi strá, menn eins og Napóleon
og Hitler, að ekki sé minnst á
fótbendi þeirra, líkþornamenn
andans.
Kínverjar standa enn á öndinni.
Enda lungað þeirra rauða ærið
risavaxið. Enginn veit hve lengi
þeir standa á öndinni. Hve djúp-
tækt hið andlega ilsig verður.
Rússar stóðu hálfa öld á öndinni.
Þá náði hið andlegá ilsig hámarki.
Síðan hafa þeir andlegan flatfót.
Líkþornamenn ráða fyrir hinum
andlegu ríkjum. Rússar standa
enn á öndinni — til hálfs. Þeir
hafa aðeins útöndun, ekki inn-
öndun.
íslendingar standa aldrei á
öndinni til lengdar. Enda hafa
þeir litil lungu, lóuþrælslungu.
Þeir hafa sloppið blessunarlega
við andlegt ilsig; þenna menn-
ingarsjúkdóm sem trölltroðið
hefur stórveldin. Þó hefur nokk-
urt ilsig náð fótfestu f stöku heila-
búi íslenzku.
íslendingar í heild leggja ekki
heilabú sitt undir framandlegar
iljar. Slíkir heimalningar eru þeir
í heilabúinu — og þjóðarbúinu.
Sama hvort hið andlega ilsig er
rússneskt eða kínverskt; þeim er
andstætt að hafa ilsig á heilanum.
Slíkt er aðeins fyrir þá sem vilja
fótumtroða aðra. Þeir leyfa þó
einstaklingum að hafa sitt — and-
lega ilsig. Á sama hátt og móður-
sjúkar kerlingar mega elska sjúk-
dóma að eigin vali.
Munurinn á þessu er þó mikill.
Yfirieitt er móðursýki ekki smit-
væn. Hún er ekki farsótt sem
berst eftir menningarlegur far-
vegum. Hins vegar er fullsannað
að hið andlega ilsig er smitandi.
Öharðnaðir heilar eru næmir
fyrir þvílíku andlegu fári, sem
berst þeim í líki hugsjóna; frelsis,
jafnréttis, bræðralags.
Æskufólk lætur heillast af
hljómi stórra orða, merkingar-
hljómi þeirra. Hin stóru orðin
stæla til verka. Afreksverka,
óþurftarverka, illverka. Allt eftir
þvf hve fast ilin þrýstir á heilann;
il stjórnanda hinna stóru orða.
Andlegir höfðingjar æskunnar
breytast áður en varir f hershöfð-
ingja, venjulega mannkynsslátr-
ara, stfgvélafulla af blóði —
rauðu æskublóði. Æskan heldur
út á vígvelli veraldar, syngjandi
stóru orðin, í uppstoppuðum
einkennisbúningum, föðurlands-
brókum, heiðusmerkjajökkum,
með böðulshanzka og hjálma til
að verjast hugsunum. Stóru orðin
þagna í stórskotaglaumnum. Sú
æska sem aftur snýr, öldruð af
návist dauðans.
Heimkomnum opinberast hel-
víti — hugsjónarinnar; stóru orð-
anna. Þeir, sem eru svo treggáfað-
ir að halda trúnað við helgimynd
þeirra, eru bannfærðir af höfð-
ingjum heilaþvottabúða, sem sátu
veizlur að baki víglfnum; takist
þeim ekki að skola úr þeim merk-
ingar stórra orða, sem auðvitað
stóð ekki til að taka bókstaflega á
heimavígstöðvum, er vafið um
höfuð þeirra gaddavír, geislabaug
nútíma-pfslarvættis. Hugsjónir
eru ekki ætlaðar til heimabrúks;
að hinni blóðugu orðanna bylt-
ingu lokinni. Bræðralagið er að-
eins böðlanna. Jafnréttið aðeins
jafnrétti hinna dauðu. Frelsið
aðeins fáeinum; þeim sem hafa
framúrskarandi — andlegt ilsig.
Æskunni er vorkunn. Hún leit-
ar tilgangs í torræðri veröld. I
brjósti hennar funar þrá til full-
komnunar. Hin stóru orð virðast
benda til slíks veruleika. Þessi
veikleiki fyrir stórum orðum,
kenniorðum, hefur lengi verið
sölumönnum á vitorði, sölu-
mönnum hugsjóna — stjórnmála-
mönnum. Þeir selja mönnum slfk
orð, einkum æskunni, ýmist með
afborgunarskilmálum eða á víxl-
um. Á styrjaldartímum verða
víxlarnir að fallöxum. Á friðar-
tfmum andlegur þrældómur,
afborgunaráþján. Aðeins
pfslarvottar mannkyns hafa
reynzt borgunarmenn hinna stóru
orða.
í rauninni geisar styrjöld hinna
stóru orða um allan heim jafnt á
friðar- sem stríðstfmum. Á friðar-
tímum safna orðin blóði manna. Á
stríðstímum blæðir þeim út — f
mönnum. Stjórnmálamenn vió-
halda styrjöld orðanna. Þau eru
valdstjórnartæki þeirra, veita
þeim andlegt og veraldlegt
kúgunarvald. Þeir stjórna mál-
inu, ekki málefnum eingöngu,
heldur tjáningu manna; mæla
þeim þarfir, óskir, þrár, drauma
— í orðum. Þeir standa ofan í
höfðum manna, þrýsta iljum á
taugar sem stjórna boðum og
bönnum. Svo þungt drepa þeir
fæti að heilinn dofnar, flezt út og
dugar aðeins til dauðra hugsana,
sem geymast f stórum, flötum lík-
orðum; kirkjugörðum kenninga.
Islenzkir stjórnmálamenn hafa
ekki stórar iljar. Þeir eru ekki
þungfættir á höfði þjóðarinnar.
Hér er enginn Hitler eða Stalin,
heljarmenn sem fótumtróðu
heilar þjóðir, jafnvel allan heim-
inn; að hjaranum meðtöldum i
andlegum skilningi. Vissulega
eiga þessir íslenzka lærisveina,
stjórnmálamenn sem leikmenn,
menn með andlegt kenningar-
ilsig. Stælingarmenn þeirra í
stjórnmálum orðnir flestir and-
legir líkþornamenn, haldnir
kenningarelli, áhrifalitlir í heila-
búum íslenzkum — hvað þá
þjóðarbúinu.
Þó hefur þeim tekizt að kenni-
töfra talsvert af æskufólki, ekki
sfzt fyrir tilverknað orðsins mann,
skálda og rithöfunda, þar sér enn
f iljar forgöngumanns rauðra
penna, þótt sporgöngumönnum
hafi með ástundun tekizt að jafna
við jörðu himnesk fyrirtæki hans.
Það virðist sama hve kenningin
brýtur marga fætur á höróum
veruleikanum, heilabúum ís-
lenzkrar skynsemi, alltaf skáldar
kenningin undir sig nýja fætur.
Hinir andlegu ilsigsmenn beina
áróðri sínum einkum að börnum
og unglingum. Þeim hefur gefizt
seint að kennimarka gróið fólk
sem þeir auðkenna gamalmenni,
fólk sem náð hefur kosningaaldri.
Liðpennar kenningarinnar leggja
því höfuðáherzlu á óhörðnuð
heilabú; byltingin skal byrja f
börnunum. í því skyni rita skáld
hennar barna- og unglingabækur,
þar sem reynt er að brengla
veraldlegt og andlegt verðmæta-
skyn hinna reynslusmáu, með að-
hlátri og niðurdrepi. Ekkert er
fjær fullyrðingahöfundum en
fyrsta lexfa orðsins listar: aðgát
skal höfð f nærveru orða; einkum
stórra. Þau sprengja mannlega
merkingu, ef þau springa ekki
sjálf eins og sápukúlur — eða
kínverjar.
Lýðræði er merkilegasta jafn-
vægistilraun mannlegrar til-
breytni og leitar jafnvægis milli
stórra lífsorða og smárra, svo text-
inn sé merkingarheill. Leiðtogar
þess virðast lifa í þeirri ofsældar-
trú að það sé jafnódauðlegt og
lffið sjálft, láta bölbænir andlegra
böðla þess ár og sfð berja á því, ljá
þeim jafnvel lúðra til að æra
höfuðstövar lýðræðisins. Þeir
virðast hafa gleymt að grund-
völlur þess og lífstíll er jafnvægi,
mismunandi merkinga í mann-
legu lffi, sáttmáli stórra orða og
smárra — f mannasetningum. Svo
hraplega bregzt þeim heildarsýn,
jafnvægisskyn, að þeim er orðið
tamt að afhenda herskáum minni-
hlutahópum meirihluta aðstöðu,
rétt eins og þá fyrst sé réttlæti
borgið að minnihluti ríki yfir
meirihluta; sem er fremur í ætt
við ranglæti og einræði.
Lýðræði hlýtur f fyrsta lagi að
horfa til meirhlutavilja og f öðru
lagi til minnihlutavilja sem jafn-
framt veitist möguleiki til vaxtar
— í meirihluta. Það er engu
lfkara en vesalings' lýðræðið þjá-
ist af sektarkennd, vegna linnu-
lausrar ásakana gagnrýnissjúkra
andstæðinga sinna; svarar með
því að faðma þá eins og ævintýrin
olnbogabörn, veitir þeim alla veg-
semd, en hlýtur vanþakklæti að
launum og virðingarleysi sakir
veikleika sfns. Margur unnandi
lýðræðis trúir ekki lengur á
sjálfan Sig, heldur andstæðinga
sína, hverra trú er trölltryggð;
byggð á einsýni — kenningar-
innar.
Lýðræði er í rauninni ekki rak-
in kenning, heldur sá lífsstíll sem
næst kemst þvf að líkjast sjálfu
lífinu. Á yfirborðinu fjölbreytni
og andstæður, sem faðmast í und-
irdjúpinu. Allir menn, sem eitt
sinn lifðu, lögðu því af mörkum
— einlífi sitt f samlífi; þannig
lifði hið sérstæða f hinu sam-
stæða. Menn sem lifa í þvi leggja
því af mörkum, líf sitt. Ólíkir
innra sem ytra. Að gáfum, gjörvu-
leik — gæfu. Aðeins að einu leyti
lfkir, líkir í því að vera ólíkir.
Lýðræði staðfestir þessar stað-
reyndir lífsins. Þess vegna er það
spegilmynd þess; mannleg spegil-
mynd. Þeirri spegilmynd reyna
ilsigsmenn að spilla.
Þótt þeir grýti spegilinn, geta
þeir ekki splundrað honum. Hann
er eins og firnadjúpt vatn, sem
flæðir yfir steinfarið; þótt fleygt
væri í ásýnd þess fjöllum. Ilsigs-
menn sækja þvf að sjónskyni
“I
„Magnús kemur til dyranna
eins og hann er klœddur”,
MAGNÚS Magnússon býr
ásamt fjölskyldu sinní í stóru,
gömlu húsi í hinum afskekktu
skosku hæðum.
Magnús Magnússon er eins og
mörgum mun kunnugt rektor
Edinborgarháskóla, rithöfund-
ur, blaðamaður, fornleifa-
fræðingur og enn fremur
maðurinn á bak við
„Mastermind" sjónvarpsþætt-
ina, sem njóta mikillar hylli
meðal almennings og þykja
höfða til fleira en þeirra sem
sérþekkingu hafa í viðkomandi
fræðigrein.
Nýlega hefur hann svo gert
þátt, sem fjallar um fornleifa-
fræði og rannsóknir í Landinu
helga.
Sá þáttur hefur valdið fjaðra-
foki nokkru, m.a. hefur kunnur
fornleifafræðingur sakað
stjórnendur hans um órök-
studdar fullyrðingar og rignt
hefur yfir þáttinn bréfum frá
segir eiginkona
Magnúsar
Magnússonar
rektors við
Edinborgar-
háskóla
reiðum hlustendum, sem finnst
að vegið sé að rótum trúar
þeirra.
Magnús er fæddur í Reykja-
vík en fluttist kornungur með
foreldrum sínum til Skotlands,
þegar faðir hans var skipaður
ræðismaður Islands í Edinborg.
Hann kvæntist skozkri stúlku
og Skotland og ísland skipa
jafn háan sess í hjarta hans.
Á sjónvarpsskerminum lítur
hann út fyrir að vera dálítið
strangur en augliti til auglitis
kemur hann skemmtilega fyrir
og er hrífandi tillitssamur og
laus við alla yfirborðsmennsku.
„Það skiptir mig engu þótt ég
sé orðinn gamall og feitlaginn,
en ég færi aldrei i þáttinn
Mastermind sem keppandi. Ég
yrði að athlægi með því.
Fólki hættir til að gleyma að
ég hef svörin á blaði fyrir fram-
an mig og talar því um mig sem
Magnús „gáfnaljós" Magnús-
son.“
Magnús lagði stund á enska
tungu við Oxford-háskóla og
ætlaði sér að verða háskóla-
kennari en hóf störf sem blaða-
maður í afleysingum og lét
„fallerast" fyrir því starfi. „Ég
er jáfnvel hálfhissa á því að
hafa hafnað hjá sjónvarpinu."
„Fólk úr ólíklegustu áttum
fylgist með Mastermind-
Magnús Magnússon
þáttunum.Margt af því eru
börn, sérstaklega drengir á
aldrinum 14—15 ára, sem
fylgja því eftir af mikilli at-
hygli hvort ég segi réttu hlut-
ina.“
Þar sem fjölskyldan býr af-
skekkt þarf hún sjálf að sjá um
að hafa ofan af fyrir sér. Egin-
kona hans, Mamie, og tvíbura-
systir hennar syngja saman,
Sally, 21 árs gömul dóttir
þeirra, leikur á pianó. Margrét
leikur á fiðlu, Topsy á píanó og
tólf ára gamall sonur þeirra
leikur á trompet.
„Magnús er afleitur
píanóleikari," segir Mamie.
„Hann vill að þau spila sexhent
á píanóið. Það er að vísu pláss
fyrir sex hendur en ekki þrjú
sæti.“
Elzti sonur þeirra Siggi dó
fyrir þremur og hálfu ári, þeg-
ar hann stökk út úr strætis-
vagni á leið úr skóla. Það var
tíu dögum fyrir tólfta afmælis-
dag hans.
„Fólk leitar huggunar á ýms-
an hátt. Við Mamie leituðum
hennar hvort hjá öðru, en börn-
in fundu styrk í trúnni. Siggi
var stórkostlegur strákur.
Það er ekkert sérstakt við
sorgina. Hún drepur á allra
dyr. Ég er ekki trúaður. Ég trúi
ekki á almáttugan Guð, sem ég
get beðið um að miðla málum
fyrir mig.“
I