Morgunblaðið - 05.03.1977, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. MARZ 1977
25
Breytt viðhorf hjá miðaldra
og rosknu fólki 1 Reykjavík
Örar breytingar á atvinnuhátt-
um og röskun búsetu og sambýlis-
hátta á höfuðborgarsvæði hafa
örðu fremur sett svip sinn á þró-
un Reykjavíkur hin síðustu ár.
Þessi þróun hefur einkum þótt
bera vott um stórstfgar framfarir
og bætt lffskjör fbúanna f heild,
en þess hefur síður verið gætt, að
hún hefur samtfmis leitt til auk-
innar einangrunar þeirra, sem
komnir eru af bezta aldri og dreg-
ið úr samkeppnishæfni þeirra á
vinnumarkaði. Hið opinbera, rfki
og sveitarfélög, bera í auknum
mæli ábyrgð á velferð einstakl-
ingsins í sta9 fjölskyldunnar og
hætta á einangrun fer vaxandi,
einkum meðal þess fólks, sem
ekki á þess kost að taka þátt f
atvinnulífinu á þann hátt, sem
það sjálft kysi. Lakast virðist það
fólk sett, sem þarf að leita ásjár í
stað þess að eiga sér vfsan stuðn-
ing sinna nánustu, sem tfðum
telja sér það ekki lengur skylt í
sama mæli og fyrrum, þar eð lög-
gjafinn hefur þegar gert ráð fyrir
annars konar forsjá. Hér er það ef
til vill ekki fyrst og fremst hið
margumrædda kynslóðabil, sem
skiptir sköpum, heldur fremur
hitt, að áhrifa hinna ungu, —
þeirra sem eru innan við miðjan
aldur — gætir stöðugt meira.
Áhrif hinna eldri fara að sama
skapi þverrandi svo sem vænta
má f þjóðfélagi örra breytinga
þar, sem sf-endurnýjaðri þekk-
ingu er ætlað að koma í stað
reynslu.
í sveitarstjórnarlögum (nr. 58
28. marz 1961) er meðal annars
kveðið svo á, að hlutverk sveitar-
félaga sé að vinna að sameiginleg-
um velferðarmálum þegna sinna.
Þetta hlutverk rækir Reykja-
vikurborg sem önnur sveitarfélög
á þann hátt, sem flestir þekkja í
framkvæmd að meiru eða minna
leyti. Aukin rækt er með ári
hverju lögð við allan undirbúning
til mats á þeim þörfum, sem reynt
er að sinna með ýmis konar þjón-
ustu og mannvirkjagerð. Ekki
þarf að fara mörgum orðum um
vinnubrögð f þessu sambandi en
þau eru í grófum dráttum á þá
lund, að verði aukinnar þarfar
vart á tilteknu sviði, er kannað,
hvort bætt skuli úr þeim skorti,
sem þörfin gefur til kynna. Verði
sú raunin á er ráðist í öflun og
úrvinnslu gagna, er skulu gefa til
kynna, hversu brýnt er að bæta úr
hinni tilteknu þörf í samanburði
við aðrar óuppfylltar og hvað það
kostar. Að þessu loknu er málið
tekið til ákvörðunar, en síðan
gerð áætlun um framkvæmd á
tilteknum tfma, þykti það tfma-
bært, en ella er ákvörðun frestað,
eða málið látið niður falla. Þvf fer
fjarri, að þessi vinnubrögð leiði
menn f allan sannleika um það,
hvað beri að gera í hverju tilviki,
þrátt fyrir það að með hverju ári
sé aukið kapp lagt á öflun gagna
um helztu þætti þjóðlffsins til
þess að styrkja þann grundvöll,
sem mat og ákvarðanir eru byggð-
ar á. Hegðan mannanna er ekki
lögmálsbundin á sama hátt og ým-
is vel kunn náttúrufyrirbrigði,
heldur lýtur hún f æði mörgu
vilja og gerðum mennskra stjórn-
valda og þess eru fjölmörg dæmi,
að einstakar ákvarðanir slíkra
máttarvalda hafi breytt tiltekinni
þróun á skömmum tfma. Hættan
er hinsvegar sú, að menn beri
ekki ætíð gæfu til þess að draga
réttar ályktanir af tiltækum upp-
lýsingum, þó svo að þær teljist til
staðreynda. Engu að síður þykja
ekki önnur vinnubrögð en hér
hefur verið lýst líklegri til þess að
bera árangur, þegar ákvarðanir
skulu teknar.
Gögn, sem snerta fjölda fbúa,
aldur þeirra og kyn hafa löngum
þótt einna aðgengilegust þeirra
upplýsinga, sem unnið er úr á
vegum sveitarfélaganna. Ur-
vinnsla þeirra þykir að mörgu
leyti auðveld, en vandinn vex þá
fyst, er mat skal lagt á þarfir hins
skilgreinda hóps. Misjafnlega
gengur að slá nokkru föstu um
þarfirnar, auk þess sem oft er
örðugt að ganga úr skugga um
það, hvernig tekizt hefur að full-
nægja tileknum þörfum löngu eft-
ir að mannvirki hafa verið tekin f
notkun, eða tiltekinni þjónustu
hefur verið komið á. Tölur um
nemendafjölda f skólum, barna-
fjölda á dagvistunarstofnunum,
legudaga á sjúkrahúsum, eða
fjölda aldraðra á elliheimilum
veita engan veginn fullngæjandi
upplýsingar í þessu efni, hversu
vel unnar, sem þær kunna að
vera. Þarfirnar breytast furðu
skjótt og tíðum er erfitt að sjá
breytingarnar fyrir, eða átta sig á
því, hvenær þær hljóta viður-
kenningu, en um það ríkir mikill
ágreiningur sem kunnugt er.
Hlutfall aldraðra
hækkar
Hlutfallsleg fjölgun fbúa hefur
um langt skeið verið örari á
höfuðborgarsvæði en nemur
landsmeðaltali, en svo virðist sem
þetta sé nú að breytast, þar sem
bráðabirgðatölur um mannfjöld-
ann gefa til kynna að fjölgun á
svæðinu hefi ekki náð lands-
meðaltali á sfðasta ári, þar er að
segja frá 1. desember 1975 til
jafnlengdar 1976. Fjölgun á
höfurborgarávæði var lengi mest f
Reykjavík, en á síðari árum hafa
grannsveitarfélög Reykjavíkur
tekið við fjölguninni í auknum
mæli og hefur fólksfjöldinn í
Reykjavík þvf sem næst staðið f
stað hin síðustu ár. Borgaryfir-
völd hafa auknar áhyggjur af
þessari þróun ekki sfzt með hlið-
sjón af þeirri röskun, sem hefur
orðið á aldursdreifingu Reykvfk-
inga í kjölfar hennar, en slfk rösk-
un kynni að hafa mjög víðtækar
afleiðingar er frá liði, ef ekkert
væri að gert.
Reykvfkingar eru nú rétt um
85.000 en á höfuðborgarsvæði öllu
búa nú um 118.500 manns. Hlutur
Reykjavíkur f íbúafjölda lands-
manna varð mestur tæplega 41%
á árunum kringum 1960, en er um
þessar mundir rétt innan við
38.5%.
Hlutur höfuðborgarsvæðis f
íbúafjölda landsmanna hefur far-
ið jafnt og þétt vaxandi til þessa
og var f fyrra 53.75%, en nýjustu
tölur benda til þess, að þetta hlut-
fall fari nú lækkandi og sé sem
næst 53.6% um þessar mundir.
Landsmönnum fjölgaði í fyrra um
innan við 1%. Fjölgun f grann-
sveitarfélögum Reykjavíkur er
enn miklu meiri en nemur lands-
meðaltali, en hlutur Höfuðborgar-
svæðis lækkar engu að sfður, þar
sem íbúafjöldi Reykjavikur
stendur f stað.
Hlutfall 67-ára og eldri
Reykvfkinga hefur hækkað úr
7.4% f tæplega 10% síðan 1963 og
á síðasta áratug fjölgaði fólki yfir
fimmtugu f borginni um liðlega
4.000 á sama tfma og fjöldi fólks
undir fimmtugu stóð því sem
næst í stað.
Athuganir hafa leitt í ljós, að
frá Reykjavík hefur einkum flutt
fólk á aldrinum 30 til 45 ára
ásamt börnum og leitar þetta fólk
mest til grannsveitarfélaganna,
sem nær öll eiga öran vöxt sinn að
þakka þessum borttflutningi.
Aldursskipting verður því önnur í
grannsveitarfélögum en í Reykja-
vfk, meðalaldur lægri, börn hlut-
fallslega fleiri og f heild minna
húsrými á hvern einstakan en í
Reykjavík. Tiltölulega yngra fólk
flyzt í nýtt húsnæði íReykjavíkk
en að jafnaði á sér stað í grann-
sveítarfélögunum. Á liðnum ár-
um hafa stjórnvöld reynt méð
meðal annars vegna hægari að-
drátta og betri tækifæra til al-
mennrar afþreyingar og félags-
lffs.
Tækifærum til
starfskipta fækkar
Enn hefur það gerzt f Reykjavík
á síðustu árum, að nær öll aukn-
ing atvinnutækifæra þar varð f
svonefndum þjónustu- og við-
skiptagreinúm, en vinnuaflsnotk-
un í framleiðslu- og úrvinnslu-
greinum stóð yfirleitt í stað eða
dróst saman. Vinnuaflsnotkun
jókst alls um 6.600 mannár í borg-
inni frá 1965 til 1974 og svarar
þessi tala nokkurn veginn til
þeirrar vinnu, sem gera má ráð
fyrir að fbúar grannsveitarfélag-
anna skili nú árlega i Reykjavík.
Vafalaust má rekja hluta þessarar
aukningar í þjónustu- og við-
skiptagreinum til aukinna afkasta
beinum og óbeinum aðgerðum að
hafa áhrif á það, hve mikið rými
skuli ætla hverjum einstaklingi f
nýju húsnæði. Þessar aðgerðir
hafa mikil áhrif á gerð húsnæðis i
nýjum hverfum og þar með á upp-
haflegan fjölda íbúa, en þegar
fram f sækir verður áhrifanna
tæpast vart. íbuarnir eldast, börn-
um fækkar, fjölskyldurnar
minnka og íbúðirnar ganga kaup-
um og sölum án nokkurra ákvæða
um hámarksrými ætlað þeim, sem
kaupa. Þannig hefur bein og hlut-
fallsleg fækkun orðið í gömlum
borgarhverfum á sama tíma og ný
hafa risið. Hagkvæmara hefur
reynzt að byggja en kaupa sam-
bærilegt húsnæði fullgert, hvort
heldur tekið er tillit til verðs eða
lánsfjármöguleika. Ungt fólk
flyzt því að heiman úr gömlu
hverfunum og kemur sér upp
húsnæði f nýjum hverfum. Hús-
rými á hvern einstakling vex því
yfirleitt eftir þvf sem hverfin eld-
ast og þykir nýtast ver. Oft er
Eggert Jðnsson, borgarhagfræð-
ingur
Úrdráttur úr erindi,
sem Eggert Jónsson,
borgarhagfræðingur,
flutti á fundi Hverfafélags
sjálfstæðLsmanna í Langholti
í framleiðslugreinum. Sú þróun á
sér þó takmörk svo sem meðal
annars má ráða af lestri skýrslna
Rannsóknaráðs rfkissins um
ástand helztu framleiðsluatvinnu-
vega þjóðarinnar. Þar við bætist,
að atvinnulff á höfuðborgarsvæði,
og þá sérstaklega i Reykjavík,
hefur að þessu leyti orðið einhæf-
ara og umleið kröfuharðara en
áður var. Þesi þróun hefur leitt til
aukinnar sérhæfingar og slík sér-
hæfing dregur að jafnaði úr tæki-
færum til starfsskipta þeirra, sem
komnir eru yfir miðjan aldur, og
gerir þeim erfiðara fyrir, sem
þurfa á þessum aldri að skipta um
störf af einhverjum sökum. Eftir
þvi sem sá hópur stækkar í til-
teknu sveitarfélagi, er ekki telst
af einhverjum sökum saman-
burðarhæfur við ungt fullfriskt
vinnuafl má gera ráð fyrir, að
aðeins einn eftir í húsnæði, sem
upphaflega var ætlað stórri fjöl-
skyldu og meðalaldur f einstökum
borgarhvefum leikur á bilinu frá
innan við 20 upp í rösklega 46 ár.
Samtímis þvf, sem þessi þróun
hefur átt sér stað hefur afstaða
fólks til sambýlis breyzt mjög.
Sambýli foreldra og uppkominna
barna verður sjaldgæfara með ári
hverju og einhleypt fólk, sem áð-
ur hefði látið sér nægja herbergi,
sækist í auknum mæli eftir fbúð.
Athugun hefur leitt i ljós, að
sennilega búa 40—50% ein-
hleypra einstaklinga yfir þrítugu
i Reykjavík einir í ibúð og fer
þetta hlutfall hækkandi með
aldri. Leiða má getum að þvf, að
fólk úr þessum hópi sækist ásamt
barnlausum hjónum að jafnaði
fremur en aðrir eftir húsnæði
nálægt bæjar- eða borgarmiðju
sveitarféagið þurfi að leita dýrari
lausna við að skapa íbúunum við-
unandi aðstöðu. Jafnframt er-lfk-
legt, að tekjur þess til þess að
standa straum af slíkum kostnaði
minnki í hlutfalli við íbúafjölda.
þá fer fjarri, að allir séu á eitt
sáttir um það, hver skuli vera
ábyrgð á lausn þess vanda sem
kynni að verða vart af þessum
sökum, til dæmis ef samdráttar
gætti að nokkru marki í atvinnu-
lífinu.
Sé litið á samsetningu byggðar
á höfurðborgarsvæði í heild
mætti ætla, að þar væri ekki við
meiri vanda að etja en annars
staðar f landinu, þar sem aldurs-
skipting er mjög áþekk innan og
utan svæðis. Þess er hinsvegar að
gæta, hve mikill hluti þeirra, sem
komnir eru á miðjan aldur og þar
yfir á höfurðborgarsvæði, býr í
Reykjavfk og þess er ekki aó
vænta, að önnur sveitarfélög á
svæðinu telji sér að óbreyttu skylt
að taka þátt f vanda þess hóps.
Þéttbýlið á höfuðborgarsvæði laó-
ar sjálfkrafa til sín fólk vegna
yfirburðaaðstöðu á ýmsum svið-
um og roskið fólk nýtur þar marg-
falds öryggis á við það, sem ann-
ars staðar gerist hérlendis. Af
þessum sökum lfta fjölmargir ut-
an höfuóborgarsvæðis á það sem
sjálfsagða líftryggingu að eiga
fbúð þar, og þess er að vænta, að á
næstu árum fjölgi þeim, sem taka
þarf sérstakt tillit til, hlutfalls-
lega hraðar en annars staðar í
landinu svo sem raun hefur á
orðið um all-langt skeið.
Erfitt er að gera grein fyrir
vanda af þvf tagi, sem hér um
ræðir, nema að því marki, sem
hans verður áþreifanlega vart,
svo sem f breytingum á atvinnu-
háttum, tekjum, búsetu, sambýlis-
háttum og vaxandi þörf fyrir ein-
hvers konar aðstoð. A hinn bóg-
inn eiga þær breytingar, sem hér
hefur verið lýst, sér víða hliðstæð-
ur á Vesturlöndum. Þar hafa for-
ystumenn borga og bæja vfóa sett
sér markmið í því skyni aó vinna
gegn fækkun atvinnutækifæra,
atvinnuleysi, úreldingu vinnuafls
og aukinni einangrun roskins'
fólks, auk þess sem víða er nú
reynt að vinna gegn þróun at-
vinnulffs í einhæfari átt. í þess-
um borgum eru fyrir löngu komin
fram þau einkenni, sem hér hefur
verið drepið á og eru af ýmsum
talin hafa verið fyrirboði stöðnun-
ar eða hnignunar atvinnulffs á
ýmsum sviðum og þeirra erfið-
leika, er fylgt hafa í kjölfar slíkr-
ar þróunar.
Sjálfshjálp og
fjölskvldulausnir
Lykillinh að lausn þess vanda,
sem hér er við að etja, er ófund-
inn, en margt bendir til þess, að
hæpið sé að halda fram forsjá
hins opinbera í meira mæli en
þegar er gert og fremur beri að
örva viðleitni til sjálfshjálpar og
fjölskyldulausna þar, sem því
verður við komið. Fullfrísku fólki
ætti að skapa skilyrði til vinnu án
tillits til aldurs og koma þarf til
móts við óskir hinna með þvf
hugarfari, að þeirra sé þörf í stað
þess, að klifað sé sínkt og heilagt
á því, að þeim séu fundin fánýt
verkefni í gustukaskyni.
Fólk á miðjum aldri og þaðan af
eldra er sundurleitur hópur.
Sumt af þvf þarfnast aðstoðar en
sumt getur veitt aðstoð. Roskið
fólk er oft tekjulitið, en á oft
talsverðar eignir. Ungt fólk aflar
oft mikilla tekna en er eignalitið.
Hvernig væri að örfa til þess, að
kynslóðirnar rugluðu saman reit-
um sfnum á ný þar, sem þess væri
kostur og jafnframt yrði séð til
þess, að rausnarlegar yrði gert við
þá, sem þyrftu, svo sem þeir eiga
heimtingu á.