Morgunblaðið - 05.04.1977, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 5. APRÍL 1377
Leikhús verður hvorki
betra né verra en þeir
sem starfa við það
Nýlega hófust I Þjóðleikhúsinu
sýningar á leikritinu Endatafl eft-
ir írska nóbelsverðlaunahafann
Samuel Beckett. Leikstjóri er
Hrafn Gunnlaugsson og er þetta
fyrsta uppsetning hans i Þjóðleik-
húsinu. Hrafn hefur starfað jöfn-
um höndum sem rithöfundur og
leikstjóri.
Að stúdentsprófi loknu hélt
hann utan' og lauk fil.kand. prófi
frá Stokkhólmsháskóla, þar sem
hann lagði stund á leikhúsfræði,
bókmenntasögu og kvikmyndir
með „dramaturgi" eða leikskýr-
greiningu sem aðalfag. Þaðan lá
leiðin í Dramatiska Institutet í
Stokkhólmi, en þar lagði hann
stund á verklega fjölmiðlunar-
tækni. Þótt Endatafl sé fyrsta
leikstjórn Hrafns í Þjóðleikhús-
inu, þá er hann ekki með öllu
ókunnugur þeirri iðju. Til að
mynda leikstýrði hann Meðgöngu-
tíma hjá Leikfélagi Reykjavíkur
1974, Keramik Jökuls Jakobsson-
ar í Sjónvarpi 1975 og Beðið eftir
Godot í Útvarpi 1976. Á næstunni
er svo væntanleg frumsýning I
Sjónvarpinu á kvikmyndinni
Blóðrautt sólarlag sem er gerð
eftir handriti Hrafns og er hann
jafnframt leikstjóri. Kvikmyndin
er rúmlega 70 mínútna löng og
var hún tekin á Djúpuvík á
Ströndum siðastliðið sumar og
þorpið sjálft var notað sem ein
stór leikmynd. Upptökunni
stjórnaði Egill Eðvarðsson, en
Björn Björnsson sá um leikmynd.
Búið «r að klippa myndina og er
hún í lokavinnslu erlendis. Það
eru þeir Róbert Arnfinnsson og
Helgi Skúlason sem fara með að-
alhlutverkin. Áður hefur Sjón-
varpið sýnt leikritið „Saga af
sjónum“ eftir Hrafn.
í tílefni af frumsýningu Enda-
tafis, tók Morgunblaðið Hrafn tali
og spurði hann fyrst hvert væri
álit hans á hiutveki leikstjórans.
HLUTVERK
LEIKSTJÓRANS
„Leikstjórinn er í rauninni allt-
af einn. Hann er sá sem er lang-
mest einn þegar leikrit er svið-
sett. Leikararnir hafa allir sitt
hlutverk að túlka en leikstjórinn
verður að geta staðið utan
leikritsins, en verður þó að hafa
það allt í höfðinu. Þegar leikstjór-
inn fær nýtt verk í hendurnar,
verður hann að ákveða hvernig
hann aætlar að túlka það. Hvað
það er I verkinu, sem hann vill
leggja áherzlu á, og hvernig hann
fer að því. Hann verður siðan að
geta staðið á þessari túlkun og
skýrt hana fyrir leikurunum og
fengið þá til liðs við sig til að gera
hana að veruleika.
Um leið og hugmyndarikir leik-
arar haf örvandi áhrif á leikstjór-
ann og uppsetninguna, er samt
fátt jafn hættulegt í sarfi leik-
stjórans. Á æfingum eru alltaf að
fæðast nýjar hugmyndir og þá
verður leikstjórinn að geta áttað
sig á því hvort þær falla inn I
þann ramma sem hann hefur val-
ið uppsetningunni. Leikstjórinn
verður að geta valið og hafnað og
skýrt út, hvers vegna hann hafnar
einni hugmynd en kaupir aðra.
Hann má ekki láta augnabliks
hrifningu hlaupa með sig i gönur,
þegar hugmynd skýtur upp koll-
inum, því þegar á reynir passar
hún kannski alls ekki inn i ramm-
ann og sprengir hann, þótt hún
gæti nýtzt í einhverri allt annarri
útfærslu.
Leikstjórinn verður einnig að
geta fært rök fyrir þvi, hvaða
eðlisþætti í persónum leiksins
eigi að leggja mesta áherzlu á. Ef
við tökum dæmi úr Endatafli, t,d,
Hammy þá stendur maður
frammi fyrir mörgum valkostum.
Hvort eigum við að gera hann að
geðstirðum húsbónda, taugasjúkl-
ingi, einræðisherra, sjúkum dóp-
ista eða ættum við að leggja
áherzlu á sjálfsvorkunn hans og
eigingirni? Auðvitað verða allir
þessir þættir að vera til staðar í
leiknum, en sú stefna sem er
mörkuð i upphafi, hlýtur að gera
einn þáttanna að aðalatriði.
Enn eitt í verkahring leikstjór-
ans; hann verður stöðugt að vera
á verði og fylgjast með jafnvægi
leiksins, bæði milli persónanna
innbyrðis og sjálfri atburðarás-
inni. Hann verður að stilla hina
ýmsu krafta, rétt eins og hljóms-
veitarstjóri ákveður styrk hinna
ýmsu hljóðfæra, og hann verður
að vera vakandi fyrir hraðanum I
verkinu, hrynjandinni.
Leikarinn verður að geta snúið
sér óskiptur að eigin hlutverki og
þeirri persónu sem hann á að
túlka og treyst leikstjóranum full-
komlega fyrir öllu sem snýr að
ytra útliti og heild sýningarinnar.
Góður leikari vill að leikstjórinn
sé hið mótandi afl f túlkun verks-
ins.“
LEIKIIÚS
OGGAGNRVNI
Með þessa frásögn I huga spurð-
um við Hrafn, hvort hann teldi að
gagnrýnendur gerðu sér alltaf
grein fyrir því hlutverki, sem
leikstjórinn þyrfti að inna af
hendi.
„Við höfum átt góða og slæma
gagnrýnendur. Og það er þannig
með listamenn að þeir eru eilítið
hörundsárir gagnvart verkum
sínum, rétt eins og foreldrar eru
hörundsárir gagnvart börnum
sinum. Gallinn við islenzka gagn-
rýnendur er helzt sá, að við
höfum átt fáa leikhúsmenntaða
menn, þ.e. menn sem haft hafa
þekkingu til að fjalla um leiklist
af skilningi og alúð. Þeir fáu sem
eru til staðar, starfa við leikhúsin
og ef þeir ætluðu að vera gagn-
rýnendur um leið, er erfitt að
ímynda sér, að þeir gætu fjallað
um verkin af einlægni, eigandi
undir högg að sækja hjá þeim sem
þeir gagnrýna. Ég veit að margir
af minum ágætu vinum, sem hafa
menntað sig á þessu sviði, treysta
sér ekki til að fást við leikhús
gagnrýni, þar sem ekki er hægt að
að lifa á henni einni saman. í
staðinn hafa blöðin oft neyðst til
að gripa til þess óyndis úrræðis að
dubba upp einhverja plebba og
gera þá að gagnrýnendum. Oft
eru þetta menn sem gætu allt eins
tekið sig til og skrifað ritgerðir
um tannsmíðar, fiskirækt eða
kísilgúr. Það sem er þó verst, er
að þeir geta auðveldlega drepið-
niður heilu leiksýningarnar með
vanþekkingu sinni.“
KRÖFUR
LEIKHÚSSINS
Við spurðum Hrafn, hvaða
kröfur leikhúsið ætti að gera til
sjálfs sin, og hvaða kröfur
almenningur ætti að gera til leik-
hússins.
„Eitt leikhús verður hvorki
betra né verra en þeir listamenn
sem starfa við þaðT Hinn listræni
árangur verður engu betri þótt
byggðar séu stórar hallir yfir list-
ina, þó að slikt sé ágætt og góðra
gjalda vert. Leikhúsið sjálft verð-
ur alltaf að spyrja sig öðru frem-
ur, hvaða krafta það hafi innan-
borðs og hvaða viðfangsefni þess-
ir kraftar geti ráðið við. Ég held
að þessi spurning hljóti að koma á
undan öllum öðrum, áður en farið
er að spyrja um stefnu og tiigang.
Ef við veltum fyrir okkur,
hvaða kröfu áhorfandi getur gert
til leikhúss, þá verðum við að
spyrja okkur fyrst, hvað það sé
sem leikhús hefur upp á að bjóða,
sem aðrir fjölmiðlar hafa ekki. Þá
fyrst komum við að kjarna máls-
ins.
Sá sem nýtur fjölmiðils eins og
útvarps, getur legið undir bílnum
sinum að gera við eða staðið inni í
eldhusi að sulta rabbabara. Út-
varpið er orðið hluti af hversdags-
legu umhverfi manna og maður
hlustar á það án þess að taka eftir
þvi. Maður sem hefur aftur á móti
sjónvarp inni I stofu hjá sér, verð-
ur að vera beint fyrir framan
tækið, til að njóta þess sem á borð
er borið og er þannig bundnari af
tækinu en sá sem hlustar á út-
varp. Líki sjónvarpsáhorfand-
anum ekki dagskráin, þá slekkur
hann á tækinu og gerir ejtthvað
annað, án þess að fyrtast sérstak-
lega við sjónvarpið. En þegar
farið er í leikhús, þá tekur maður
fullkomna afstöðu til fjölmiðils-
ins, þ.e. við tökum ákvörðun um
að kaupa miða og horfa á ákveðna
sýningu og horfa á hana til enda
að öllu jöfnu. Áhorfandinn tekur
þvi strax i upphafi ákveðnari af-
stöðu til fjölmiðilsins en sá sem
liggur undir bil og hlustar á út-
varp eða sá sem horfir á sjónvarp.
Þetta þýðir ekkert annað en það
að leiklistaráhorfandinn hefur
tekið þá ákvörðun að fara út að
skemmta sér, eins og það er kall-
að, og um leið gerir hann þá kröfu
að leikhúsið sé skemmtilegt. Sú
skemmtun getur legið { þvi að
vekja menn til umhugsunar, fá
menn til að hlæja, gráta, eða taka
afstöðu með eða móti ákveðnum
boðskap. Þessi klára afstaða
áhorfandans til leiksýningarinnar
og krafan um skemmtun gerir
leikhúsið þvi mjög veikt sem
áróðurstæki, þvi áhorfandinn er
búinn að ákveða, hvað hann vill
fá, og er í vörn gegn öllu öðru. Því
minna sem við verðum vör við
fjölmiðilinn og finnum minna
fyrir nálægð hans, því auðveldar
á hann með að lauma að okkur
áróðri, vegna þess að við gleym-
um að hann er i gangi. Þannig er
útvarp langkraftmesti fjölmiðill
sem við umgöngumst, en leikhús
líklega sá veikasti. Hinn full-
komni áróðursfjölmiðill væri þvi
hugskeyti, þ.e.a.s. ef ég gæti sent
þér hugskeyti og látið þér detta
eitthvað í hug, þannig að þú
héldir að það væri þin eigin hug-
mynd og hugsun — þá stæðir þú
algerlega varnarlaus. Við skulum
vona að sá fjölmiðill verði aldrei
fundinn upp.
Sumir menn, sérstaklega i
seinni tið, hafa gengið með það í
maganum að troða alls konar
áróðri inn í leikhúsið sem á miklu
fremur heima i öðrum fjöl-
miðlum, dagblöðunum, umræðu-
fundum og/eða kennslustundum.
Auðvitað má nota leikhúsið til
margs, en spurningin er bara
hvort við erum að gera þvi gagn
með því, þ.e. að troða inn i það
fyrirbærum sem njóta sin miklu
betur annars staðar.“
Þú minntist áðan á, að leikhúsið
byði upp á skemmtun sem aðrir
fjölmiðlar ráða ekki yfir — get-
urðu skýrt það nánar?
„Ég held, að það sem heillar
mest við leikhús sé hinn lifandi
leikur, nálægð leikaranna, þ.e.
þessi allt að því likamlega nálægð
sem er ekki fyrir að fara í kvik-
myndum. Leikhúsið getur alltaf
komið á óvart, allt getur gerst. Og
þvi nánari og einlægari sem þessi
tengsl verða, þvi meir lifandi er
leikhúsið.“
Hvað viltu segja, Hrafn, um
leikritaval og stefnu leikhús-
anna?
„Ég held, að okkur hafi hætt til
i seinni tið að vera ögn einhæfir
leikritavali. Skandinaviski
heimurinn og sá enskumælandi
hafa verið fullmikið ríkjandi.
Þetta er kannski hvað mest áber-
andi i leikritavali Útvarpsins. Það
er eins og Þýzkir og franskir leik-
ritahöfundar hafi gufað upp.
Þetta virðist samt eitthvað vera
að breytast, sérstaklega með til-
komu Litla sviðsins í Þjóðleikhús-
kjallaranum. Sveinn Einarsson
þjóðleikhússtjóri á skilið lof fyrir
að hafa skapað aðstæður fyrir
tilraunaleikhús við Þjóðleikhúsið.
Við verðum að gera okkur grein
fyrir þvi, hvort sem okkur þykir
ljúft eða leitt, að hvert eitt leikrit
sem flytur með sér nýja menn-
ingarstrauma, nýja lífssýn, eða
verðmætamat, er miklu meira
virði en 10 leikrit af hvunndags-
skólanum."
AÐ KENNA LEIK
Talið snýst nú að leiklistar-
kennslu og ég spyr hvort flokka
eigi leiklist sem náðargáfu eða
hvort hægt sé að kenna hana eins
og hverja aðra iðn.
„Maður sem reiðist og fer að
gráta getur í flestum tilfellum
ekki gert sér grein fyrir þvi hvað
gerðist innra með honum. Hann
veit, að hann grét, þvi sorgin náði
yfirhöndinni, en hvaða likam-
legar breytinga voru að verki er
honum dulið.
Leiklist er á vissan hátt náðar-
gáfa, sem hægt er að rækta. Leik-
ari sem ætlar að ná langt verður
að vaka dag og nótt yfir eigin
geðbrigðum. Hann verður hreint
og beint að geta staðið fyrir utan
sjálfan sig og fylgst með við-
brögðum sínum i persónulegu til-